3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Har qanday predmet miqdor va sifat qarama-qarshiliklarining muayyan sintezidir. 
Uning borlig‘i ob’ektga xos bo‘lgan muhim xossalarni saqlashni nazarda tutadi. 
Olamning ko‘p sifatliligi uning elementlari nisbatan barqarorligi va mustaqilligi 
bilan ta’minlanadi. Ammo olam, shu jumladan har qanday predmet muttasil 
o‘zgarishda bo‘ladi. Hech narsa boqiy emas. Butun borliq qachondir paydo bo‘lgan 
va qachondir halok bo‘ladi. Dunyo o‘zgaradi va ayni zamonda o‘zligini saqlab 
qoladi, o‘z-o‘ziga nisbatan ayniy bo‘ladi.
Me’yor-predmet borlig‘ining chegarasi, me’yor predmet xossalari miqdor va sifat 
o‘zgarishlarining xususiyati bilan belgilanadi. Me’yor – bu miqdor va sifatning 
shunday bir birligiki, bunda muayyan sifat faqat muayyan miqdor bilan bog‘liq. 
Me’yor – bu miqdor ko‘rsatkichlari yoki o‘zgarishlarining tegishli sifat mavjud 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan muayyan oralig‘i hamdir. Me’yor – bu shunday bir 
chegaraki, unda miqdor o‘zgarishlari narsaning sifatiga putur etkazmaydi. Gegel 
fikricha, «Hamma narsa o‘z me’yoriga ega, ya’ni miqdor jihatidan aniqdir»
2
. 
Masalan, vodorod peroksidi va suv bir-biridan molekulalardagi kislorod 
atomlarining miqdoriga ko‘ra farq qiladi. Huquqiy, axloqiy va estetik hodisalar 
tavsifida me’yor tushunchasi normativlik xususiyatini kasb etadi. «Aynan 
«ko‘proq» va «kamroq» orqali engiltaklik me’yori buziladi va butunlay boshqa 
narsa – jinoyat namoyon bo‘ladi, aynan «ko‘proq» va «kamroq» orqali adolat 
haqsizlikka, fazilat nuqsonga o‘tadi»
3
. Masalan, huquqda qilmishning ijtimoiy 
xavflilik darajasi va jazo chorasi o‘rtasidagi muvofiqlikka rioya etiladi. Me’yor 
tushunchasida miqdor va sifat xossalarining o‘zaro aloqasi aks etadi. Tabiatda 
2
Гегель Г.В. Энциклопедия философских наук. Соч. Т. 1. -М.: – С.145 
3
Гегель Г.В. Наука логики. Т. 1. – М.: 1970. – С. 467. 

---

kuzatiladigan narsalarning bir holatdan boshqa holatga o‘tishi dunyo 
evolyusiyasining muhim va keng tarqalgan mexanizmlaridan birini aks ettiradi. 
Me’yor tushunchasi evolyusiya tendensiyalarini aniqlash, turli sistemalarning 
o‘tmishi va kelajagi xususida gipotezalar tuzish imkonini beradi. Miqdor sifat 
jihatidan bir jinsli hodisalarning muayyan ob’ektiv ko‘rsatkichi bo‘lib, u mazkur 
hodisalarning kattaligini, mavjudlik muddatini va umuman hodisa yoki uning 
ayrim tomonlari rivojlanishining faollik darajasini tavsiflaydi.
Shunday qilib, narsalar va hodisalar sifat va miqdor xususiyatlariga ega bo‘ladi. 
Ammo narsalar va hodisalarning bu tomonlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud 
emasdek, ularning biri ikkinchisiga bog‘liq emasdek bo‘lib tuyulishi mumkin. 
Lekin amalda bunday emas. Miqdor va sifat o‘rtasida dialektik aloqa mavjud: 
muayyan sifatni aks ettirmaydigan miqdor mavjud emas va shu bilan bir vaqtda 
miqdorsiz sifat ham yo‘q. Mazkur sifatga qo‘shimcha tarzda doim qandaydir emas, 
balki muayyan miqdor javob beradi. Biz, masalan, uzunligi Amudaryo ustida 
qurilgan ko‘prikning uzunligiga teng bo‘lgan stolni ko‘rmaganmiz. Shuningdek 
oyoqlarining uzunligi 5 m bo‘lgan odamni tasavvur qilish ham qiyin. Shunday 
qilib, har qanday sifat falsafada me’yor deb ataladigan miqdor chegarasiga ega 
bo‘ladi.. Miqdorning me’yor doirasida o‘zgarishi sifatning o‘zgarishiga sabab 
bo‘lmaydi, lekin me’yordan oshganda narsa o‘zining avvalgi mohiyatini yo‘qotadi. 
Miqdor va sifat o‘zgarishlarining bunday o‘zaro ta’siriga ko‘p sonli faktlarni 
keltirish mumkin. Masalan, jismning tezligi sekundiga 1000, 2000, 7910 metr 
bo‘lsa, u erga yiqiladi. Agar jismning tezligi atigi bir birlikka oshirilsa va u 
sekundiga 1911 metrga etkazilsa, jism Erdan ko‘tariladi va uning yo‘ldoshiga 
aylanadi. Demak, miqdor o‘zgarishlari, agar ular me’yor doirasida yuz bersa, 
sifatni butunlay o‘zgartirmaydi. Biroq, agar bu o‘zgarishlar me’yor chegarasidan 
chetga chiqsa, o‘zining muayyan miqdori va o‘z me’yoriga ega bo‘lgan yangi sifat 
vujudga keladi.
Miqdor va sifat o‘zgarishlarining o‘zaro bog‘liqligi haqidagi qoida umumiy 
ahamiyat kasb etadi. U atrof borliqning barcha narsalari va hodisalariga nisbatan 
o‘rinli, ya’ni dialektika qonuni kuchiga ega. U quyidagicha ta’riflanadi: miqdor va 
sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni narsaning miqdor va sifat 
tomonlarining shunday bir o‘zaro aloqasini aks ettiradiki, uning ta’sirida miqdor 
o‘zgarishlari me’yor chegarasidan chetga chiqib, albatta tub sifat o‘zgarishlariga 
sabab bo‘ladi, bu sifat o‘zgarishlari esa, o‘z navbatida, yangi miqdor 
ko‘rsatkichlariga olib keladi. Bu qonunga muvofiq rivojlanish bir-biridan farq 
qiladigan, lekin o‘zaro bog‘langan ikki bosqich – uzluksizlik va uzluklilikning 
birligi sifatida yuz beradi. Rivojlanishda uzluksizlik – bu juda sust, ko‘zga 
ko‘rinmas miqdor o‘zgarishlari bosqichi. Rivojlanishda uzluklilik sakrash deb 
ataladi.