3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Ayniyat va tafovut. Predmetning rivojlanishi va ziddiyatlarning echilishi bir 
necha bosqichdan o‘tadi. Dastlabki bosqich – predmetning o‘z-o‘zi bilan nisbiy 
ayniylik holati. Tabiatda mutlaq ayniyat mavjud emas. Masalan, har bir organizm 
hatto oqsil molekulasining tuzilishi darajasida ham o‘ziga xos belgilarga egadir. 
Har qanday predmet hech qachon o‘z-o‘zi bilan ayniy bo‘lmaydi. Masalan, 
ko‘zguga kelar ekansiz, siz o‘z qiyofangizda hech qanday farq ko‘rmaysiz. O‘z 
do‘stingiz bilan oradan besh yil o‘tib uchrashgach, ikkalangiz ham: «U juda 
o‘zgarib ketibdi!», deb o‘ylasangiz kerak.
Tafovut - avvalgi holatdan saqlanib qolgan xossalar ustunlik qilgani holda, ayni 
bir predmet xossalarining mos kelmasligidir. «Tafovut» - har xillik, o‘z-o‘ziga, 
boshqa narsalar, hodisalar, jihatlarga mos kelmaslik munosabati. Tafovut kuchli 
yoki ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin. Kuchli tafovut – predmetning o‘z-o‘zi bilan 
ziddiyatga kirishish omili. Bu qarama-qarshilik bosqichi bo‘lib, uning echilishi 
predmetning butunlay o‘zgarishiga olib keladi. Shunday qilib, ziddiyatlarning 
kuchayishi va o‘z echimini topishi rivojlanish manbai hisoblanadi.
Rivojlanish manbai va rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchni farqlash lozim. 
Rivojlanish manbai – ichki hodisa, predmetning ichki ziddiyatlaridir. Vaholanki, 
tashqi ziddiyat ham rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch bo‘lishi mumkin. 
Masalan, siz shamollab qoldingiz. Ayni holda tashqi muhit sizning holatingiz 
o‘zgarishini harakatlantiruvchi kuch bo‘ldi. Dialektik ziddiyat tarkibida asosiy 
tomon manfiy xususiyatga ega, chunki u mazkur ziddiyatni bartaraf etish, inkor 
qilishga qaratilgan. Musbat tomon mazkur ziddiyatni saqlashga qaratilgan.
«Ayniyat» tushunchasi ziddiyat tarqalishining dastlabki bosqichini anglatadi. Bu 
bir xillik, narsa, hodisa, jihatning o‘z-o‘ziga yoki boshqa narsalar, hodisalar, 
jihatlarga o‘xshashlik munosabati. Ziddiyatning vujudga kelishi yagonaning 
ikkilanishi sifatida, yagonaning o‘z-o‘zini qarama-qarshiliklarga differensiatsiya 
qilishi sifatida yuz beradi. Ikkilanish chog‘ida bir vaqtning o‘zida ayni shu 
munosabatda qarama-qarshiliklar birligi ham, ularning kurashi ham vujudga 
keladi. Ziddiyatning shakllanish jarayonida qarama-qarshiliklar kurashi birinchi 
o‘ringa chiqadi va rivojlanishning ichki, teran manbaiga aylanadi. Ziddiyatning 
o‘zida qarama-qarshiliklar har xil rol o‘ynaydi. Faolroq, harakatchanroq qarama-
qarshilik ziddiyatning etakchi tomoni hisoblanadi. Qarama-qarshiliklar kurashi 
oxir-oqibatda yangi sifat holatiga olib keladi. Paydo bo‘luvchi yangi hodisalar 
o‘zlariga xos bo‘lgan yangi ziddiyatlarga ega bo‘ladi. Bu ziddiyatlar mazkur 
hodisalar rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
Ziddiyatlarning rivojlanish jarayoniga yanada chuqurroq kirish uchun ularning 
tarqalish bosqichlari (fazalari)dan tashqari, ularning holatlarini ham farqlash zarur. 
Predmetli-moddiy, «etilgan» ziddiyatning holati deganda qarama-qarshiliklarning 
amal qilish usuli, «birligi va kurashi»ning namoyon bo‘lish xususiyati tushuniladi. 
Ayni shu xususiyat bu qarama-qarshiliklarning rivojlanish xususiyati va faollik 
darajasini belgilaydi. Ziddiyatning rivojlanish jarayonida bosqichlarni yoki 
tarqalgan, «etilgan» ziddiyatni tavsiflovchi holatlarni ham farqlash mumkin. 
Ijtimoiy tizimlarga tatbiqan ziddiyatlarning rivojlanish bosqichlariga nisbatan 
bunday yondashuv ularning quyidagi holatlarini aniqlash imkonini beradi: 
garmoniya, disgarmoniya, konflikt.

---

Shuni qayd etish muhimki, ziddiyatlar rivojlanayotgan har qanday tizimda mazkur 
tizim mavjudligining boshidan oxiriga qadar mavjud bo‘ladi. Holatlar, miqdor 
ko‘rsatkichlari, qarama-qarshiliklarning o‘zaro aloqasi xususiyati, ularning 
tizimdagi roligina o‘zgaradi.