3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi qonuni. Hodisalarga 
makon-vaqt mezoni nuqtai nazaridan tavsif berish jarayonida «qaerda?» va 
«qachon?» savollari birinchi o‘ringa chiqadi. Ularni bilishga nisbatan boshqa bir 
yondashuv «nima?» savoli bilan bog‘liq. Ma’lum joyda va ma’lum vaqtda mavjud 
bo‘lgan mazkur hodisa nimadan iborat? U qanday xossalar bilan tavsiflanadi? 
Boshqa hodisalardan uning farqi nimada va qay jihatdan ularga o‘xshash? Bunday 
savollarga javob hodisalarni sifat va miqdor jihatidan tavsiflash orqali beriladi. 
Mazkur tavsif predmeti sifat va miqdor kategoriyalari bilan ifodalanadi. Eng 
sinchkov tahlil ham hodisada sifat yoki miqdor jihatidan tavsiflash mumkin 
bo‘lmagan narsani aniqlash imkonini bermaydi. Binobarin, sifat va miqdor – 
hodisaning qoldiqsiz «parchalanuvchi» ikki tomonidir.
Miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni rivojlanish jarayonining 
mexanizmini yoritadi, u qay tarzda va qanday shakllarda amalga oshirilishini 
ko‘rsatadi. Bu qonunning xususiyatini, u qanday namoyon bo‘lishi va amal 
qilishini aniqlash uchun uning asosiy tushunchalari: sifat, miqdor, me’yor, 
sakrashning mazmunini yoritish talab etiladi. 
Sifat narsalarga xos va ularning borlig‘i bilan ayniy bo‘lgan hamda ularni 
muayyan aloqalar tizimidagi boshqa narsalardan farqlash imkonini beradigan 
o‘ziga xos xususiyatni aks ettiradi. Narsalarning sifati ularning chekliligi bilan 
uyg‘un bog‘liq, zero mazkur sifat yo‘q bo‘lishi bilan narsaning o‘zi ham yo‘q 
bo‘ladi, u boshqa narsaga aylanadi. Sifat – narsaning ichki xususiyati, predmetni 
mazkur jihatdan farqlash uchun zarur va etarli bo‘lgan xossalar majmui. Sifat – 
xossalarning oddiy majmui emas, balki ularning muayyan yaxlitlikdan o‘rin olgan 
va predmetning alohida mohiyat sifatida mavjudligini belgilovchi tizimidir. 
Predmetlarning munosabatlari va aloqalarining rang-barangligi ayni bir predmetda 
qarama-qarshi xossalar va sifatlar mavjudligini izohlaydi. Bir jihatdan engil narsa 
boshqa bir jihatdan og‘ir bo‘ladi, bir aloqada oq narsa boshqa bir aloqada qora 
bo‘ladi va h.k. Masalan, suv va bug‘ bir-biridan sifat jihatidan farq qiladimi yoki 
miqdor jihatidanmi? Moddaning agregat holatini taqqoslaydigan bo‘lsak, suv va 
bug‘ sifat jihatidan farq qiladi. Taqqoslash suv va bug‘ning kimyoviy tarkibini 
aniqlashni nazarda tutsa, ularning o‘rtasida miqdoriy farq mavjud bo‘ladi. Ammo 
har qanday narsa bir jihatdan bitta sifatga va turli jihatlardan ko‘plab sifatlarga ega 
bo‘ladi 
Xossa-predmetning jihati bo‘lib, uning boshqa predmetlardan farqi yoki ular bilan 
o‘xshashligini belgilaydi va ular bilan o‘zaro aloqada namoyon bo‘ladi. Xossalar 
muhim va ikkinchi darajali bo‘lishi mumkin. Muhim xossalar predmetning sifatini 
belgilaydi. Ularning yo‘qolishi mohiyatini mazkur xossalar tashkil etgan 

---

predmetning ham yo‘qolishini anglatadi. Ikkinchi darajali xossalar o‘zlashtirilishi 
yoki predmetning sifatini o‘zgartirmasdan yo‘qolishi mumkin. Har qanday xossa 
(temperatura, hajm, energiya va sh.k.) muayyan miqdor va sifatga ega bo‘ladi. Har 
qanday predmet o‘zining mavjudligini belgilovchi barcha xossalar majmuidir..
Miqdor-predmet muayyan xossasining namoyon bo‘lishi, intensivligi darajasi.
Barcha narsalar, jarayonlar, hodisalar sifat bilan bir qatorda muayyan miqdorga 
ham ega bo‘ladi. Ular muqarrar tarzda muayyan o‘lcham, hajm, massa va shu 
kabilar bilan tavsiflanadi. U sifat jihatidan o‘xshash xossalar yoki butunning 
qismlarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Miqdoriy munosabatlar sifatga 
bog‘lanmasdan aniqlanishi mumkin. Shuningdek, miqdor turli predmetlarning 
ayrim umumiy xossasi sifatida, predmetlarni sifat jihatidan tenglashtiradi. Shu 
ma’noda miqdor sifatning ziddidir. Ammo predmetning sifat xususiyatini 
mavhumlashtirish sifat jihatidan har xil tuzilmalarni o‘rganishga tadqiqotning 
miqdoriy metodlarini jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o‘lchash taqqoslashning 
o‘rganilayotgan ob’ektning miqdor ko‘rsatkichlarini aniqlovchi ayrim ko‘rinishi 
sifatida, sifat haqida aniqroq xulosa chiqarish imkonini beradi. Matematikada 
miqdoriy munosabatlar son, qiymat, funksiya, to‘plam tushunchalarida ifodalanadi. 
Hozirgi zamon fani matematik apparatdan foydalanib, mikrodunyoning teran 
qatlamlariga kiradi, Olamning cheksiz makonlarini tadqiq etadi. Matematika tabiat 
va jamiyatni o‘rganishning samarali vositalaridan biriga aylangan.