3-Mavzu: shaxs psixologiyasi va kasbiy shakllanish. Reja

Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga murosasizlikni takozo etadi.
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs faolligining xali birinchi kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining sosialistik jamiyatda ruy beradigan turidar. Me'yoridan ortikcha faolik muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki tartib-koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish, kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi xakida tasavvur
xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan tashkarida yuz berishi mumkin emas.
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy (nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi.
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish axlokiy tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir.
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy taxlili.
Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari (shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar bulib xisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiatr va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib (kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom ettiraveradi.
Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa, Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining xakikiy sababi bulib xisoblanadi.
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga karamay, uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va kurkinchlari xakida xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan karab chikilishi bu yerda faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, ya'ni uzining barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda"
munosabat urnatishlari fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina, birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin deb faraz kilinadi.
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga boglik kilib kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi. Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik mavjudotligidan chetga chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan ijtimoiy muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi. Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday bulmasin mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga muvaffak bulish uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning orkasidan kuvish, obru-e'tiborli odamlar guruxining fikriga buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish ana shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha koladi.
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi (asosan amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi "insonparvarlik psixologiyasi" birinchi karashda psixoanalitik yunalishga nimasi bilandir zid bulib kurinadi. Lekin keyinchalik ular uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga yakinlashib ketgani anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib chikarilgan" taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi K.Rodjers, A.Maslou, G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan "insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining asosiy omili deb xisoblaydi.
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning boshka vakillari uzini faollashtirishni uz moxiyati e'tibori bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) jarayonga aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy Men"ini tulakonli namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan "uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning fikricha, ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi) uta individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa agar uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari bilan uzini ijtimoiy jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy jixatlaridagi uzgarishlarni ta'minlovchi sifatida personajlashuvini amalga oshiradigan faoliyat va munosabat sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda A.Maslou va boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish
uydirmaligidan nari utmaydi. Xaykalni yasayotgan xaykaltarosh marmarda uz rejasini mujassamlashtirishdek ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom bor usha intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou konsepsiyasiga uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va "uzini faollashtirish" kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu momentni ushlab oladi va shu bilan uralashib koladi. Bu xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji boricha kuprok odamlarga va, ayniksa, uzicha "kadriga yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent guruxiga namoyish kilishga intiladiq Shunchaki uzligini namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning uchun pul olish bilan uzining faollashtirish xam tugallaganday bulib tuyuladi.
Shubxasiz, ijodiy faoliyat sub'yekt-ob'yekt (rassom-kartina) ishi bilan tugallanmaydi va maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga oshirish imkonini beradigan sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga oid boglani (rassom-kartina-tomoshabin)ning navbatdagi bugini xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi.
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi.