3-Mavzu: shaxs psixologiyasi va kasbiy shakllanish. Reja

Shaxs individlararo munosabatlar sub'yektidir. "Individ" va "shaxs" tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan uxshash emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, kadriyatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxslararo barkaror boglanishlar sistemasidagina anglanilishi mumkin.
Bunday shaxslararo alokalar realdir, lekin ular tabiatan "gayrixissiy"dir. Ular jamoaga kiradigan odamlarning konkret individual xususiyatlari va xatti-
xarakatlaridan namoyon buladi, lekin ularning sababchisi bula olmaydi. Ular xar bir individlararo alokalar sistemasida va undan kengrok mikyosda-ijtimoiy munosabatlar sistemasida egallaydigan aloxida mavkeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy xislatlarini namoyon kiladigan gurux shaklidagi sha faoliyatning aloxida fazilatini tashkil etadi.
Shaxs va individuallik. Xar bir kishining shaxsi uning individualligi vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga xos birikuvidan tarkibtopgandir. Individuallik-kishining uziga xosligini, uning boshka odamlardan farkini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xususiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da kobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos uslubda va xokazolarda namoyon buladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini uzida mujassamlashtirilgan odam yuk-inson shaxsi uz individualligi jixatidan betakrordir.
Shunday kilib individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarning fakat bitta jixati bulib xisoblanadi, xolos!
Individuallik bilan shaxsning tuzilishi urtasidagi uzaro bogliklik. "Shaxs va individuallik" tushunchalari kanchalik darajada birlikdan iborat bulganiga karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi xam shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl sifatida tasavvur kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik" tushunchalari (xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar sub'yekti sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida karaladigan Garb psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida shaxs bilan individuallikning strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi.
Bunday psixologik maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi anik ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi va ta'riflab beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar maxsus shaxsiy suroknomalarni kullashadi (bular sinaluvchining uziga, uzining individual-shaxsiy fazilatlariga uzi baxo berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan uziga xos anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan va surok natijalarini matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda tadkikotchi biron bir xislatning (tipning) ana shu xislatga mos keladigan darajasida namoyon bulishining sonlar bilan ifodalanadigan belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr yordamida nari borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish mumkin. Birok kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida" shaxsni xar tomonlama tavsiflab bulmaydi.
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti bilan "xakikiy munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi inobatga olinadigan bulsa, "shaxsning tuzilishiga konkret sosial guruxlar va jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar mukarrar tarzda kiritilishi shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib bulmagan sosial muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha beradigan baxosiga muljallangandir. Shaxsning individlararo real
munosabatlaridan iborat jixatini suroknomalarda aks ettirib va aniklab bulmaydi. aytib utilganidek, suroknomalar shaxsning tuzilishiga umumiy ta'rif berish xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida individuallikni tavsiflashga, individuallik xislatlarining uning bir asosiy belgilari (omillari) atrofida tashkil bulishi prinsiplarini topishga urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy ma'noda aytganda individual-psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" yorliklar takiladigan ("shizotimiya-siklotimiya" "introversiya-ekstroversiya", "xissiyotlilik-vazminlik" va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi.
Jumladan, psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari- moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini kursatadi. Bu psixologik xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro munosabatda bulib, oshkor yoki oshkora bulmagan xolda allakanday muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana shunday muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bulsa, u xolda sosial muxit uzgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman muxit" sifatida tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin kilinishi muxitni yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga soladigan maydon sifatida, yoxud gurux tarzida shaxsga tazyik kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning va uni kurshab turgan sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol xususiyati tugrisidagi tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy kismlari tukimalariga va na shaxsiy tadkik etishning psixologik metodlariga kiritilmagandir.
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi (uzining xususiy muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga agdarish mayli) kabi belgisi yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning shaxsida mukarrar namoyon blish-bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi yordamijda ekstrapunitivligi yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning uynaladigan turlariga oid komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi) guruxi aniklanadi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi xisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik kursatib beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa sportchilarning yaxshi uyushgan guruxlarida (xakikiy jamoalarda), shaxsiy test ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz komandasi a'zolariga nisbatan jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan munosabatda bula boshlashibdi (11.6.ga karang), ya'ni shaxsning ekatrapunitiv belgisiga tomomila karama-karshi fazilatni namoyon kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, uning individualligini kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishigina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda, ana shu gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlararo munosabatlarda uzini namoyon etishni xam kushish shart.