3-mavzu: Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va tamoyillari

Adam Smith (1723-90)
Adam Smit Shotlandiya ma’rifatparvarchiligining yetakchi figuralaridan biri edi, u Devid Yumni va boshqa zamonasining mutafakkirlarini yaxshi tanigan, jumladan: Fransuz dramaturgi va siyosiy faol Voltr; Amerikalik siyosatchi Benjamin Franklinlarni ham. 1776 yilda u “Millatlar boyligi sabablari va tabiatiga kirish” nomli ishini tugatdi va chop etdi. O’ziga xos nazariyasi bilan birga buyuk mazmunga ega, soliqlar va soliqqa tortish qoidalariga batafsil sharga ega bo’lgan 5-kitobi; qaysiki hozirgi kungacha soliqqa torlishning muhim asosi bo’lib hisoblanadi, garchi amaliyotda saqlanib qolgan bo’lsada, uning konsepsiyalari darz ketganligini ko’rishimiz mumkin.
Birinchi qoida Gobbes va Lokki hisoblanadi (himoyani saqlashga o’z hissasini qo’shmoqchi bo’lgan har bir odam o’z mulkidan bir qismini uni saqlab qolish uchun berishi kerak)(teparoqqa qarang) daromadning bir qismini ma’lum bir proporsiyada soliq tarzida to’lash nazarda tutilmoqda. Ammo Smit chuqurroq kirib boradi: u Lokkining 2 potensial kurashuvchi yondashuvlarini birlashtiradi; ular: foyda yondashuvi va “to’lov qobiliyati” yondashuvi. Lokki inson himoyaga o’z hissasini qo’shishi uchun o’z ulushini to’lashi kerak deydi. Bu Smitning bayonotidagidek talqin qilinishi mumkin.Boshqacha xulosa qilib aytganda, daromaddan to’lanadigan ulushi to’lovga qobiliyatidan boshqa bir asosga ega bo’lishi kerak. Garchi Smit Yumning yondashuvchisi bo’lgan bo’lsada, qoidalarni o’rnatish tili ijtimoiy shartnoma nazariyasi asarlarini ko’rsatadi, lekin bu bir tomonlama fikr hisoblanadi, u tufayli xarajatlar ko’payib, tan olinmay qolishi mumkin deb ehtiyotkorlik bilan tanlangan. Smit ham progressiv soliqqa tortishga qaror qilganiga ishora bor: Boylar jamoaviy harajatlar yoki daromadlarga o’zining hissasini qo’shishi bejiz emas. Smitning holislik nazariyasida insonlarning imkoniyati yoki qobiliyatiga qarab soliqqa tortilishi kerak deb hisoblanadi. 1- bobda ko’rib chiqqanimizdek, adolat vertikal yoki gorizontal ko’rinishda bo’lishi mumkin dedik, adolat amaliyotda to’lov qobiliyati bilan qanday o’lchanishi lozimligi qiyin masala hisoblanadi.
Ammo birinchi ko’z tashlaganda soliqqa tortiladigan har bit ko’chirma yoki bazani biz oldindan bilishimiz kerakligi to’g’ri deb hisoblaymiz.
Qulaylik nazariyasida soliqqa to’lanayotgan pul har doim ham qulay emasligini ko’rishimiz mumkin. Bu yerda 4 asosiy soliq to’lanadigan sharoit keltirilgan:

1. Mahsulot yoki xizmatga pul to’langanda, QQS kabi egri soliqlar yuzaga chiqadi, mahsulotning jami bahosiga qo’shilib, to’lanayotgan paytda uncha ko’zga tashlanmaydi. (4va8-bo’limlarni ko’ring)

   
   

2. Ishchi ish haqi olganga daromadiga qarab bir qismi daromad solig’iga tortiladi.

   
   

3. Firma yoki korxona daromad ko’rganda, summaning katta kichikligiga qarab, soliqqa tortiladi.

   
   

4. Belgilangan to’lovlar orqali, agar bir daromad yoki foyda nihoyasiga yetkazilsa, bir marta qurshov usulida soliqqa tortiladi.

   
   

Smitning nazariyalari yuqori samaradorligiga qaramasdan juda oddiy hisoblanadi. Buyuk Britaniyadagi kuchuk solig’i to’layotgan odamga yig’ilayotgan summadan qimmatroqqa tushmaganligi bunga misol bo’lishi mumkin. 1987-yilgacha Buyuk Britaniyada kuchuk solig’i bo’lgan, yani kuchugi bor insonlar kuchuk litsenziyasini olishga majbur qilingan. U litsenziya pochta idorasidan olingan. Litsenziya narxi 37 pens bo’lgan va u litsenziya 1987-yilda bekor qilingan.

“Millatlar boyligi sabablari va tabiati” ehtimol tovarga qo’yiladigan soliqlar haqidagi munozaralarga bag’ishlangan. Ular mukammallikdan ancha uzoqda edi. Qulaylik nuqtai nazaridan amaliy hisoblangan, ammo tuz yoki sham kabi mahsulotlarga talab boylardan ko’ra kambag’allarda ko’proq bo’lgan. Agar soliq tariflari juda katta qo’yilgan bo’lsa, bu kamroq soliq stavkalarida olinadigan daromaddan ko’ra kamroq daromad keltirishiga olib keladi, bu fenomen Laffer egri chizig’i yoki Laffer effekti deb ataladi. Bu g’oya birinchi bo’lib Jonatan Svift(1667-1745) tomonidan keltirilgandir. Svift soliq teoriyachisi bo’lib emas, balki taniqli ocherkchi, satirik, siyosiy pamfletchi sifatida tanilgan, ammo uning xatlaridan iqtisodiy g’oylarga chuqur qiziqishi bo’lganini ko’rishimiz mumkin.
Xalqlar boyligining tabiati va sabablari haqida tadqiqot nomli kitobga bag`ishlangan, balki, mol mulklarga soliqlar muhokamasi uchun. Shu kabi soliqlar qulayligi bo`yicha foydali , biroq zarur ehtiyojlar uchun bu hammaga ham birdek foydali emas misol uchun tuz va shamdon, bu maxsulotlar boy u kambag`alga birdek zarur. Kelishilgan narx yuqori bo`lishi mumkin va aholi umumiy qilib aytganda qancha soliq to`lash kerakligini bilmaydi va ba`zi soliq stavkalari bo`zilgan. Agar yuqori soliq stavkalari yoki tariflari o`rnatilsa past stavkalar va tariflar o`rnatilganidan kamroq darajada daromad yig`ilishiga olib kelishi hozir Laffer egri chizig`I va Laffer samarasi orqali tanish. Bu fikr dastlab Jonatan Svift tomanidan (1667-1745) Irlandiya qirolligining kambag`al ishchi xizmatchi va savdogarlariga javob nomli asarida ilgari so`rilgan. Svift essaychi satirachi va siyosatchi sifatida mashhur hisoblanadi, soliq nazariyasichisi emas , biroq bu asarda qiziqarli iqtisodiy fikrlarni olish mumkin.