3-mavzu: Statistik izlanish asoslari va ko'rsatkichlar sistemasi Reja

Murakkab svodkalash deyilganda maъlumotlarni dasturda kuzda to'tilgan belgilar asosida ayrim guruxlarga bo'lib o'rganish tushuniladi. Masalan, bank muassasasi tomonidan berilgan kreditlarni kiska va uzok muddatli berilganligi.
Statistik guruxlash deb ijtimoiy xodisa va jarayonlarni chukur, xar tomonlama o'rganish maqsadida eng muxim xarakterli belgilar bo'yicha bir xil gurux hamda guruxlarga ajratib o'rganishga aytiladi.
Guruxlash o'rganilayotgan xodisaning uziga xos xususiyatini, undagi qonuniyatni aniqlashga imkon beradi. Guruxlash usuli ommaviy tuplamlarda mikdor o'zgarishlaridan sifat o'zgarishlariga utish jarayonini aniqlash maqsadida juda keng kullaniladi.
Masalan, korxonalarni samaradorlik darajasi bo'yicha kuyidagi 3-guruxga:
• ilgor,o'rta, kolok.
Katta kichikligiga kura:
• yirik,o'rta, kichik.
Mulkchilik shakliga kura:
• davlat, jamoa, xususiy. Kabi guruxlarga bo'lish mumkin.


3. Umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarni hisoblash
tartibi va turlari
Statistika kuzatish, svodkalash va guruxlash amalga oshirilgandan skng o'rganilayotgan xodisa va jarayonlarning xajmini mikdorini, darajasini tavsiflovchi qator ko'rsatkichlarga ega bo'lamiz. Bunday ko'rsatkichlar boshlangich hisob maъlumotlari asosida umumlashtirilgan va qayta ishlangan mikdorlar bo'lib, ular:
• Absolyut (mutlok) mikdor;
• Nisbiy mikdorlar;
• o'rtacha mikdor ko'rsatkichlari shaklida bo'lishi mumkin.
Statistik kuzatish natijasida dastlab mutlok sonlar olinadi, so'ngra shu sonlar asosida nisbiy va o'rtacha mikdorlar hisoblab chikiladi.
Absolyut (mutloq) mikdorlar kuzatilayotgan mikdor birliklarini kushish yoki ayrish, boshqacha aytganda xajm va mikdor ko'rsatkichi bo'lib, ular statistik tuplamning mikdori va xajmini ifodalaydi. Absolyut ko'rsatkichlar natural, mexnat va pul ulchamlari. Masalan, tonna, kg, gramm, santimetr, metr, km, sum, ming sum va boshqalar.
Borlikni ijtimoiy xayotni mutlok va nisbiy mikdorlarsiz tasavur qilish mumkin emas. Chunki kanday vakea yoki xodisa haqida suz yuritmaylik, unda albatta sifat va mikdor ulchovi mezon rolini kynaydi. Masalan, 1999 yilda 160 mingdan ortik xujalik yurituvchi subъektlar qayd qilingan bo'lib, shundan 140 mingdan kuprogi nodavlat, 20 mingdan kuprogi esa davlat tasarrufidagi korxonalarni tashkil qilgan. Har ikkala mikdor ham absolyut mikdorni tashkil etadi.
Ijtimoiy iqtisodiy xodisalarni bilish va o'rganishda absolyut (mutlok) mikdor ko'rsatkichlari muxim kurol vazifasini utasada, ammo ular bilan cheklanib kolish mumkin emas. Chunki svodkalash natijasida olingan dastlabki absolyut mikdorlar xodisa va jarayonlarning kanday surъatda rivojlanayotganligini, ularning intensivligini tavsiflay olmaydi.
O'rtacha mikdorlar o'rganilayotgan obъekt o'zgaruvchan belgilariga asosan xarakterlaydi. o'rtacha mikdorlarga:
• o'rtacha arifmetik oddiy;
• o'rtacha arifmetik tortilgan;
• o'rtacha xronologik kabi turlari bank statistikasida kullaniladi.

_ Sx x, + x2 +... + xn

o'rtacha arifmetik oddii;

x = — yoki
n n
x - ko'rsatkichlar n - ko'rsatkichlar soni Misol:
O’racha arifmetik oddiy mikdorlarni hisoblashga qo'yidagi misolni keltirish mumkin: bank muassasi tamonidan beshta korxonaga qo'yidagi mikdorlarda kredit berilgan:
1 chi korxonaga -50 ming sum
2 chi korxonaga -70 ming sum
3 chi korxonaga -35 ming sum
4 chi korxonaga -25 ming sum
5 chi korxonaga - 30 ming sum
Misolimizda o'zgaruvchan belgi, bu berilgan kredit xajmlaridir. Demak, beshta korxonaga berilgan kreditlarini o'rtacha mikdori
_ 50000 + 70000 + 35000 + 25000 + 30000 „ x = 5 = 42000 sum

- 1 - Sxg' .. x1 g'1 + x2 g'2 +... + xng'n o'rtacha arifmetik tortilgan;

x = —— yoki ——1

Sg’ g'i + g'2 +... + g'n
G’ - belgining tebranuvchan ko'rsatkichi
Misol:
Har belgining tebranuvchan ko'rsatkichi kup kullansa shu formula kullaniladi.
O'rtacha arifmetik tortilgan mikdor to'g'risida tulorok tushuncha xosil qilish uchun ushbu misolini echib kurishimiz mumkin.

Olingan kreditlarning xajmi (x), ming sumdir	Korxonalar soni (g')	X g'
70	2	140
80	1	80
45	2	90
105	2	210
200	2	400
180	1	180
	10	1100

Demak, xar bir korxona bo'yicha o'rtacha kredit mikdori:

_ 70x2 + 80x1 + 45x2 + 105x2 + 200x2 +180x1

x =------------------------------------------------------= 110 га тенг.

2. 
   +1 + 2 + 2 + 2 +1
   

O'rtacha xronologik mikdor ko'rsatkichi dinamik qatorlarni xarakterlashda, ularni tahlili qilishda keng kullaniladi. Maъlumki, dinamik qatorlar ikki xil:

• oralik (intervalli) qatorlar
• vaqtli (momentli) qatorlarga bo'linadi
Vaqtli (momentli) qatorlar asosida o'rtacha xronologik mikdorlar hisoblanadi va kuyidagi formula orkali ifodalanadi:

11— ҳ + х₂ + х₃ +... + — x_n

• 
  2 ^{1 2 3} 2 ⁿ х = —
  

n-1
O'rtacha xronologik mikdorni ushbu misoldagi kabi hisoblash mumkin: yilning bir choragi bo'yicha korxona bank muassasidan kuyidagi mikdorlarda kredit olgani maъlum.
1 yanvar - 100000 sum
1 fevral - 105000 sum
1 mart - 98000 sum
1 aprel - 117000 sum
Korxona yilning birinchi choragi bo'yicha xar oyda o'rtacha
100000 +105000 + 98000 +¹117000
х = ^{2 2} =103833,3 скм

4. 
   -1
   

miqdorida kredit olib turgan.

Bundan tashkari statistikada keng indekslar kullaniladigan bo'ldi.

Indeks - bu solishtirishning nisbiy ko'rsatkich yoki nisbiy ko'rsatkichlarning bir turi hisoblanadi.
Eng sodda indeks turlaridan biri bo'lib dinamika (usish, kamayish) indeksi hisoblanadi. Bu koeffitsentda ifodalangan nisbiy dinamik kattalik hisoblanadi. Dinamikaning bazisli va zanjirsimon ko'rsatkichlari mavjud.
Ikki ko'rsatkichni bir-biriga nisbatini xarakterlovchi ko'rsatkichlarga nisbiy ko'rsatkichlar deyiladi. Nisbiy ko'rsatkichlar koeffitsientlarda yoki foizlarda ifodalanishi mumkin. Uz navbatida nisbiy ko'rsatkichlar:
- rejalar bajarilishi xarakterlovchi, tarkibiy, hamda usish (kamayish) surъatlarini xarakterlovchi nisbiy ko'rsatkichlarga bo'linadi.
Rejalar bajarilishini xarakterlovchi nisbiy ko'rsatkichlar, haqiqatda erishilgan natijani (faqt)rejada belgilangan ko'rsatkichga nisbatini aniqlash yuli bilan hisoblanadi.
Masalan, korxona reja bo'yicha bir yilda 1500 ming sum daromad soligini byudjetga o'tkazishi lozim edi, haqiqatda esa 1300 ming sum o'tkazilgan. Demak, reja bajarilishini xarakterlovchi nisbiy ko'rsatkich (x)
x = 1300 x100% = 86,6% ga teng 1500

Tarkibiy, yaъni o'rganilayotgan obъekt tarkibini xarakterlovchi ko'rsatkich obъektdagi belgilarning ulushlarini xarakterlaydi. Masalan, korxonaga umumiy mikdori 1000 ming sum kredit berilgan bo'lib, shundan 350 ming sumi uzok muddatli kreditlardan, 650 ming sumi esa kiska muddatli kreditlardan iborat. Demak, korxonaga berilgan kreditning umumiy mikdoridagi uzok muddatli kreditlarning salmogi:

350