3-Моdul. Kreditning umumiy asoslari 37- mavzu. Pulning paydo bo‘lishi, zarurligi va funksiyalari

Markaziy bankning hisob (diskont) stavkasi. Markaziy bankning lombard stavkasi.
Markaziy bankning xisob (diskont) siyosatining moxiyati shundaki, u tijorat banklardan veksellarni sotib oladi. Aytaylik mol sotib oluvchi korxonaning etkazib berilgan mol (tovar va xizmatlar va x.k)ning kakini to‘lash uchun mablag‘i etarli bo‘lmasa, u tovar uchun tulovni ma’lum vavk 5tgandan keyin amalga oshirishi tugrisida veksel berotpi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mablag‘lari zarur bo‘lgan vaktda u vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda unda ko‘rsatilgan summadan kam summaga (ma’lum foiz ushlab uolgan xolda) sotib oladi. Zarur bo‘lganda tijorat banki vekselni Markaziy bankda xisobga qo‘yishi mumkin. Bu xolda Markaziy bank ham o‘z foydasiga ma’lum foiz -xisob stavkasini ushlab qolishi mumkin. Markaziy bankning xisob stavkasi alohida olingan davlatlarda zkar xil - 5% dan 15 % gacha bo‘lishi mumkin-Tijorat banklari veksellarni sotib olishda Markaziy oankning xisob stavkasiga tayanadilar. Markaziy bankning xisob stavkasi tijorat bavklari o‘rnatadigan xisob stavkaning eng past chegarasi xisoblanadi. Odatda tijorat banklarining xisob stavkasi markaziy bankning xisob stavkasidan yukori (0,5dan - 2%gacha) bo‘ladi.
Tijorat banklarining qaytamoliyalashtirish siyosati -bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri kreditlash, veksellarni xisobga olish, kimmatbaxo vrgozlarni garovga olgan xolda kreditlar berish va kredit auksionlarni utkazish yuli bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chikkan xolda markaziy bankning qaytamoliyalashtirish operatsiyasi kuyidagi usullarda olib borilishi mumkin:

• 
  tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni xisobga olish yo‘li bilan kreditlash,
  
• 
  tijorat banklari ixtiyoridagi kimmatbaxo qog‘ozlarni garovga olish yo‘li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi.
  

O‘zbekistan respublikasida Markaziy bank o‘rnatilgan qoidalarga asosan, kuyidagi aktivlarni garovga olgan xolda 3 oygacha bo‘lgan muddatda kreditlar berishi mumkin:

• 
  oltin, chet el valyutasi, xalqaro rezervlar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va boshqa boyliklar;
  
• 
  davlatning karz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan. boshqa karz vositalari;
  
• 
  Markaziy bankda depozitga o‘tkazilgan va uning depozitariysi uchun makbo‘l bo‘lgan, xarid kilinishi va sotiltishiga ruxsat berilgan va Markaziy bank ular bilan ushbu konun doirasida boshqa xil operatsiyalar o‘tkazishi mumkin bo‘lgan aktivlar;
  
• 
  to‘lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari asosida kreditlar berilishi mumkin.
  

Lombard kreditini berish, qaytarish va ulardan foydalanganlik uchun foizlar to‘lash tartibi umumiy asoslarda amalga oshiriladi va u alohida qarz hisobvarag‘i bo‘yicha kredit tartibiga o‘xshashdir.
Asosiy faoliyat bilan bog‘liq tovar moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar haqini to‘lash maqsadida to‘zilgan pul hisob - kitob hujjatlari pulini to‘lash uchun qabo‘l qilinadi. Qarz oluvchi bankka garovga qo‘ygan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olinadigan daromadlarga foizlar qo‘shilmaydi.
Qimmatli qog‘ozlarni garovga olib kredit shartnomasi tuzilgandan keyin bank qimmatli qog‘ozlar emitentiga uning qimmatli qog‘ozlarini garovga qo‘yish bitimi to‘zilganligini hamda qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar kiritilishi lozim bo‘lgan depozit hisobvarag‘i nomerini ma’lum qiladi. Lombard krediti beriladigan hollarda garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olinadigan daromadlar qarz oluvchining muddatsiz depozit hisobvarag‘iga qo‘yiladi (depozit shartnomasini rasmiylashtirmasdan) va, birinchi navbatda, ularni saqlash xarajatlarini qoplashga, shuningdek, kreditdan foydalanish uchun foizlarni to‘lashga yo‘naltiriladi.
Kredit jarayonida bank garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi birja kursidagi o‘zgarishlar to‘g‘risida teleks, kompyuter aloqasi va aloqaning boshqa turlari yordamida axborot to‘plab boriladi.
Kredit davomida fond birjasida o‘tkazilgan savdo natijalariga ko‘ra, garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar qiymati pasaygan bo‘lsa, u holda kredit qo‘mitasining qaroriga muvofiq qarz oluvchiga shu summada qo‘shimcha ta’minot berish talabi bildirilishi yoki kredit miqdori qaytariladi.