4- laboratoriya ishi Gil tashkil etuvchisini aniqlash Qolip gillarini va bog‘lovchilari

Gillarni sinflarga bo‘linishi
Qolip gillari o‘tga chidamli kaolinit (ГОСТ 3226-93) va bentonitga (ГОСТ 28177-89) bo‘linadi (1-jadval) O‘tga chidamli qoliplash gillari. Bu gillarni o‘tga chidamligi 1580⁰C darajadan past emas va ГОСТ 3226-93 muvofiq ularni bazi bir ko‘rsatichlariga qarab sinflarga bo‘linish 1-jadvalda keltirilgan. Fizika-mexanik xususiyatlariga muvofiq gillar ГОСТ 3226-93 muvofiq gillar markalarga bo‘linadi (1-jadval) keltirilgan markalarda P-puxta; S-o‘rta puxtalikka ega; M-past puxtalikka ega; 1-raqam yuqori bog‘lash xususiyatli; 2-o‘rtacha bog‘lash xususiyatli; 3-past bog‘lovchi xusussiyatli.
1-jadval
Kaolinit gillarini sinflarga bo‘linishi

Ko‘rsatgichi	ГОСТ 3226-93 muvofiq normal ko‘rsatgichi
	Baland	O‘rtacha	Past
Al2O3 miqdori. mass ,%	33,0 oshiq	28,0-33,0	23,0-28,0
Temirni Fe2O3 o‘tkazgandagi miqdori, mass,%	3,0-4,5	1,5-3,0	1,5 ko‘p emas
*p.p. t,mas,%	14,0-18,0	10,0-14,0	10,0 ko‘p emas
Kolloidligi, mas,%	20,0 oshiq	14,0-20,0	8,0-14,0
Almashuv kationlarini konsentratsiyasi. mg-ekv/100 g, quruqnilniki	25,0 oshiq	15,0-25,0	7,0-15,0

*- kuydirishdagiyuqotishlari.
2-jadval
O‘tga chidamli gillarni fizika-mexanik xususiyatlari va markalari

Markasi	Puxtalik chegarasi, n/mm^2, ГОСТ 3226-93
	Gilni nam xolatida	Quruq xolatdagi gil
P1	0,050	0,32
P2	0,050	0,25
P3	0,050	0,15
S1	0,035	0,35
S2	0,035	0,25
S3	0,035	0,15
M1	0,02	0,35
M2	0,02	0,25
M3	0,02	0,15

Bentonit gillari. Bentonit gillariga quyladigan talablar ГОСТ 28177-89 muvofiq belgilangan. Gillarni kimyoviy – mineralogik ko‘rsatgichlari 3-jadvalda yeritilgan.Fizika-mexanik ko‘rsatgichlariga qarab bentonit gillari nam xolatdagi puxtaligi bo‘yicha 3 sinfga bo‘linadi (1-jadval): Puxta – P – siqilishdagi puxtaligi 0,09 n/mm² kam emas o‘rtacha; Puxtalik ega S – 0,07 n/mm² va M – kam puxtalik, puxtaligi 0,05 n/mm². 3-jadvalda kimyoviy-mineralogik ko‘rsatgichlariga muvofiq bentonitlarini sinflarga bo‘linishi.
3-jadval
Bentonit gillarini kimyoviy-mineralogik ko‘rsatgichlari

Ko‘rsatgichi	ГОСТ 28177-89 dagi normasi
Gilni miqdori, mas,%: montmorillonit, kam emas CaSO3 hisoblangan karbonatlar, ko‘p emas, sulfidli oltingugurt temirni Fe2O3 ga hisoblaganda	30,0 10,0 0,3 12,0
Almashuv kationlarini, mg-ekv/100 gr quruq gilda, kam emas	30,0
Kolloidlik, mas %, kam emas	10,0
Nam tortishligi, yed (kursatuvchi raqami) ko‘p emas	1,0

Bentonit gillarini kondensatsiya zonasidagi puxtaligiga muvofiq 4 guruhga bo‘linadi:

1. 
   Guruh yuqori bog‘lovchi xususiyatli gillarni o’z ichiga oladi (0,0028 n/mm² kam emas);
   
2. 
   – bog‘lovchiligi (0,002 n/mm² kam emas);
   
3. 
   – o‘rtacha bog‘lovchi (0,015 n/mm² kam emas);
   
4. 
   – past bog‘lovchi (puxtalik kursatgichi ko‘rsatilmaydi.
   

4-jadval
Kimyoviy – mineralogik ko‘rsatgichlariga muvofiq qoliplash
Bentonit gillarini sinflanish belgilari

Ko‘rsatgichi	ГОСТ 28177-85 muvofiq normasi
Gildagi miqdori, mas % Montmorillonitni: yuqori o‘rtacha past CaSO3hisoblanganckarbonat: past o‘rtacha yuqori Sulfidli oltingugurtni yuqori past Temirni Fe2O3 hisoblaganda past o’rtacha yuqori	70 oshiqroq 50-70 30-50 2 gacha 2-5 5-10 0,2-0,3 0,2 gacha 0,4 gacha 4-8 8-12
Almashuv kationlarni konsentratsiyasi, mgekv/100 g Quruq gilni yuqori o‘rtacha past	80 oshiq 50-80 30-50
Kolloidalligi, mas % yuqori o‘rtacha past	80 oshiq 40-80 10-40
Nam tortishlik, raqam yuqori o‘rtacha past	6,5 ortikroq 5,1-6,5 1-5

Termo ximik chidamligicha muvofiq gillar turli xilga bo‘linadi:

T₁ – yuqori chidamli, ko‘rsatigichi 0,6;
T₂ – o‘rta chachidamli, ko‘rsatgichi 0,3;
T₃ – past chidamli, ko‘rsatgichi yozilmaydi.


Gillarni markalanishi.
Masalan SIT₂ – nam xolatida o‘rtacha puxtalikka ega va termoximik chidamligi bo‘yicha o‘rta chidamligan, puxtalik ko‘rsatgichi 0,3 kam emas.


Qolip aralashmalariga gilni qo’shish usullari. Gilni aralashmasi poroshok sifatida va suvli suspenziya sifatida qushiladi, ko‘proq birinchi varianti ishlatilinadi.
Qum-gilli aralashmalarga qushiladigan maxsus qushimchalar.
Bular ichiga kiradi:

• 
  Qolip aralashmani quyishiga qarshi;
  
• 
  Namligini qum-bentonit aralashmalari dastabilizatsiya qilish uchun qushimchalar;
  
• 
  Ujimina nomli nuxsonlarni kamaytirish uchun;
  
• 
  Aralashmalarni okuvchaligini oshirishga;
  
• 
  Quruq aralashmalarini ishlovga mosligini oshirish uchun.
  

Qolip aralashmalarini turlari 5-jadvalda keltirilgan.
Quymakorlikda ko‘proq ishlatilinadigan bog‘lovchi moddalarni sinflarga bo‘linishi 5-jadvalda keltirilgan.
5-jadval
Bog‘lovchi moddalarni sinflarga bo‘linishi

Materialni grup-pasi	Solishtirma zichligi 10^5Pa %	A – sinifi		B – sinifi		V – sinifi
		Qotishtasnifi	Bog‘lovchimodda	Qotish tasnifi	Bog‘lovchimodda		Qotishtasnifi	Bog‘lov-chi modda
I	 5	Asl xoligakelolmaydigan	A-1 o‘simlik yog‘i, olif, tabiiy olif, P. PT, PTA: sintetik chaqichilar, fenolofuranli karbamid of uranli, RSF-30 10 OF 1)PK 104, SF-011, FF, 1FFF-1FM, FF-1 SM, FF 65S	Asl xoliga kelolmaydigan	B-1 Sintetik karbamidofuranli karbamid UKS-LM.3 KFJ, VK-1, VR-1. BS 40 furitol 107.125, KF-65		Asl xoligakelmaydigan	V-1 Suyuq shisha
II	3 - 5	Oraliqda	A-2 ChGU, KO, USK	Oraliq da	B-2 SP, SBKVSdektrin			V-2
III	 3	Xoligaqaytadigan	A-3 DP, BTK	Xoliga qaytadigan	B-3 Lignosulfatq (LST) patoka, gidrolmelyassa		Xoligaqaytadigan	V-3 Sement qolip gilli

Hisobot mazmuni

1. 
   Qolip qumlarini turlari.
   
2. 
   Qolip gillarini turlari.
   
3. 
   Qolip qumlarini gillarini markalanishi.
   

Nazorat savollari

1. 
   1. Qolip qumlarinin klassifikasiyasini aniqlang.
   
2. 
   2. Kvars donachalarini guruhlarini aytib bering.
   
3. 
   3. Qumlarni markalanishini yozib bering.
   

5- Laboratoriya ishi

Ishning maqsadi:Laboratoriya yanchish asbobida qolip qorishmalarini turlish namlik bilan tayyorlash – 2 soat.
ГОСТ 2138-91 asosida tezlashtirilgan usul bilan qorishmalar namligini aniqlash.
Jihozlar va materiallar:
Laboratoriya yanchish asbobi; tarozlar; o‘lchash menzurkasi; 1,5–2,0 metall idishlar; tezkor aniqlash uchun asboblar. Qolipli qorishma ro‘yxati har bir guruh uchun alohida tarqatiladi.
Odatda namlik deyilganda 105–110°C haroratgacha qizitish bilan ajralgan, faqat mexanik aralashtirilgan suv bilan jarayon tushuniladi. Namlikni standart va ГОСТ asosida tezlashtirilgan usul bilan aniqlash mumkin.
Amalda, asosan, sexlar uchun tezkor aniqlash uchun 4–5 min, ichida natijalar olinadigan sinov usullaridan foydalaniladi. Qum va qorishmalarning namligini tezkor aniqlashda 1-rasmagi 062 markali Usman zavodida ishlab chiqarilgan asbobdan foydalaniladi.
Korpus 1 lampa 2 bilan staninani Z ga mustahkamlangan o‘q, atrofida aylantirilib, dasta 5 tomonga olinadi.Qorishmalar sig‘imidagi 2 pallalar asbobga o‘rnatiladi. Korpus 6 boshlang‘ich holatga qaytib, lampa 1 topshiriq, asosida belgilangan vaqtga ko‘ra, yoqish moslamasi 4 yordamida yoqiladi.


Sinash tartibi:
Idishdagi 0,01 aniqlikka ega 20 g hajmdagi qorishma solinib, bir xil qatlam bilan taqsimlanadi. Shundan keyin idish asbobga o‘rnatiladi, namuna 110°C haroratda 4–5 min davomida bir xil massaga kelguncha quritiladi.
Massaning o‘zgarmasligi oraliq o‘lchovlar bilan nazorat qilinadi. Masalan: quritish jarayoni 4 min davom etib, bu vaqt ichida og‘irliklar o‘lchanadi. Keyin qorishmali idish asbobga o‘rnatiladi va bir ikki min davomida o‘lchanadi.
Massadagi o‘zgarmaslik materialdagi namlikni quritiladi va yana o‘lchanadi. Massaning o‘zgarmasligi namlikni chiqib bo‘lganligini bildiradi. Quyidagi formula asosida qorishmadagi namlik tarkibining % hisobi aniqdanadi:

Demak G – qurishgacha bo‘lgan g. dagi massa hajmi;
G₁– qurishdan keyingi g. dagi massa hajmi.



1-rasm. 062 markali namlikni tez aniqlaydigan asbob

Namlikni o‘lchashning tabiiy usuli avvaldan quritilib, tayyorlangan qolipli pallarga 50 ± 0,01 g, og‘rlikdagi sinalayotgan qorishma solinadi va quritishpechlariga o‘tkaziladi. Pechdagi harorat 105–110°C bo‘lishi shart. Bir soatdan keyin yukli pallalar pechdan olinib tortiladi va keyin yana pechga joylashtiriladi.

Bu jarayon tabiiy og‘irlik vujudga kelguncha davom etadi. Shundan so‘ng yukli pallalar uy haroratida sovutishga erishish uchun eksikatorga joylanadi. Sovutilgan qorishma yana o‘lchab ko‘riladi. Yuqorida keltirilgan formula asosida qorishmaning namligi aniqlanadi.
Hisobot mazmuni.

1. 
   Namlikni o‘lchash asbobining tuzilishi va ishlash prinsipi.
   

1. 
   Natijalarning tahlili.
   

Nazorat savollari:

1. 
   Qolip aralashmalarida namlik necha foizgacha bo‘ladi?
   
2. 
   Avtomatik tizimda qolip tayyorlab olishda namlik necha foiz bo‘lishi kerak?
   
3. 
   Namligi 7 % bo‘lsa aralashmani nima qilish kerak?