4-ma’ruza standartlashtirishning asosiy qonun qoidalari reja

Qonun chiqaruvchilik metrologiyasining xalqaro standartlashtirilishi


Qonunchilik metrologiyasi bo‘yicha Xalqaro tashkilot (QMXT) 1955 yilda tashkil etilgan. Uning roli o‘lchovlar va o‘lchov vositalari bo‘yicha ma’muriy va texnik reglamentlarni xalqaro miqyosda uyg‘unlashtirishdan iborat. QMXTning asosiy vazifasi - xalqaro savdo va texnik almashinuvda o‘lchovlar uslublari va o‘lchovlarning nuqsonlarini baholash birligini belgilashga yordam beradigan xalqaro tavsiyalar va hujjatlarni ishlab chiqishdir. Quyidagilar QMXTning organlaridir: qonunchilik metrologiyasi bo‘yicha Xalqaro konferensiya (QMXK), Prezident Kengashiga va rivojlanayotgan mamlakatlar bo‘yicha Kengashga ega Xalqaro qo‘mita, qonunchilik metrologiyasi bo‘yicha Xalqaro byuro (QMXB), kotibiyat - pilotlar (KP) va kotibiyat - ma’ruzachilar (KM) deb ataladigan texnik ishchi guruhlari. Qonunchilik metrologiyasi bo‘yicha Xalqaro konferensiya har to‘rt yilda bir marta chaqiriladi va QMXTning maqsadlari va vazifalari xususidagi qoidalarni belgilaydi, xalqaro tavsiyalarni tasdiqlaydi, QMXTning Konferensiyalar o‘rtasidagi byudjetini muhokama qiladi.
QMXK - konferensiyaning ishchi organi, ikki yilda bir marta chaqiriladi, KP va KMning ish rejalarini ma’qullaydi. QMXB-konferensiyalarni tayyorlaydi va o‘tkazadi, O‘MXT kotibiyatlari faoliyatini muvofiqlashtirib turadi, ish natijalarini ro‘yxatdan o‘tkazadi, ularning e’lon qilinishini tashkil etadi, boshqa tashkilotlar bilan aloqani ta’minlaydi.
KP va KM QMXTning xalqaro tavsiyalar va hujjatlarni ishlab chiqishga doir texnik ishlarini yuritadi.
QMXTning shtab-kvartirasi Parijda joylashgan.
1992 yil 13 martda MDX mamlakatlari standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlash bo‘yicha kelishilgan siyosat yuritish va standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlash bo‘yicha Davlatlararo kengashni (DK) tashkil qilish to‘g‘risida hukumatlararo bitimni tuzdilar. Ushbu kengashning tashkil etilishi Xamdo‘stlik davlatlari milliy organlarining xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlaridagi salohiyatlari va resurslarini birlashtirishga imkon berdi.
Xozirgi vaqtda MDXning davlatlararo standartlari fondi 19 300 tadan ortiq normativ hujjatni o‘z ichiga oladi.
Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida standartlashtirishning roli va ahamiyatining o‘sib borishi munosabati bilan faoliyatning texnik-iqtisodiy asoslanishi dolzarb bo‘lib qolayapti.
Standartlashtirishning samaradorligini belgilash yangi texnika bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishidan iqtisodiy samarani belgilashning umumiy formulalariga asoslanadi.
Odatda, iqtisodiy samaradorlikning hisob-kitoblari mahsulotning hayotiy siklining hamma bosqichlarida yuritiladi.

Standartlar va o‘lchov vositalari ustidan davlat nazorati Standartlar va o‘lchov vositalari ustidan davlat nazoratini 0 ‘zbekiston Respublikasining qonun aktlariga muvofiq ravishda maxsus vakil qilingan davlat idoralari ushbu idoralar to‘g‘risidagi qoidalarga ko‘ra belgilangan vakolat doirasida amalga oshiradilar. Respublika nazoratining bosh vazifasi standartlarning, texnikaviy shartlar va metrologik qoidalamiig buzilishini bartaraf qilish va uning oldini olishdan iboratdir. Respublika nazorati quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: -standartlar va texnikaviy shartlaming majburiy talablariga amal qilishini tekshirish; -mahsulot sifati; -yuzaga chiqishi mumkin boigan xavfli texnologiyalar, obyektlar, buyumlar va moddalami ishlab chiqish va qoilanishga ruxsatnoma olish; -ishlab chiqaruvchining xohish-istagi yoki iste’molchining talabiga ko‘ra standartlar va texnikaviy shartlaming barcha talablariga muvofiqligini tekshirish. Davlat nazorati tashkilotlari o‘z faoliyatini amalga oshirishda boshqaruv idoralari, iste’molchi jamiyatlar, sug‘urta jamiyatlari (uyushmalar) birgalikda harakat qiladilar, 0 ‘zbekiston Respublikasining huquqini himoya qilish idoralari bilan ularga yuklangan vazifalami bajanshga ko‘maklashadilar. Birgalikda harakat qilish standartlami takomillashtirish, mahsulot sifatini va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi hayotining xavfsizligi, salomatligi va mol-mulkning xavfsizligini ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadida amalga oshiriladi. 56 Davlat nazorati idoralarining lavozimdor shaxslar o‘z vazifalarini bajarmaganligi yoki yetarli darajada bajarmaganligi uchun qonunda belgilangan tartibda javob beradilar. Davlat nazorati tashlalotlari boshqaruv idoralari va 0 ‘zbekiston Respublikasi jamoatchiligiga mahsulot sifati to‘g‘risida vaqti-vaqti bilan axborot berib turadilar. Standartlami ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish. 0 ‘zbekiston Respublikasi standarti (bundan keyin-standart) standartlashtirish buyicha texiikaviy qo‘mitalar (TQ), standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlar, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, kontsemlar, davlat, shirkat, pudratchi, aktsioner, qo‘shma korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi. Standartni har xil tashkilot mutaxassislarining ishchi guruhlari tomonidan ishlab chiqishgayo‘1 qo'yiladi. Standartlarning bir nechta tashkilot tomonidan ishlab chiqilishda yetakchi ishlab chiqaruvchi tashkilot (ijrochilar ro‘yxatidan birinchi) hamkorligida ish bajaruvchi har bir tashkilot bilan ko‘lamini aniqlaydi. Xorijga chiqariladigan mahsulotning standarti GOST talablariga muvofiq ishlab chiqiladi. ISO va ШС standartlari asoslarida standarti arm ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashda ushbu standart shartlari ko‘zda tutiladi[4]. Standart loyihasining mazmuni va texnikaviy-iqtisodiy jihatdan asoslab berilganligiga, ko‘rsatkichlaming, me’yor va talablaming fan va texnikaning hozirgi darajasiga to‘g‘ri kelishiga standartni ishlab chiquvchi va tasdiqlovchi tashkilot javob beradi. Standart respublika hududida kimga qarashli ekanligi va mulk shaklidan qat'iy nazar, standart bo‘yicha ishlab chiqilgan mahsulotlarni chiqariladigan va iste’mol qiladigan hamma korxona va tashkilotlar uchun majburiydir. Har bir standartga kiritiladigan o‘zgartirish asosiy standart uchun belgilangan tartibda majburiy kelishib olinishi, tasdiqlanishi va ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim. Umumiy standartlarning tuzilishi, mazmuni, bayon etilishi va rasmiylashtirishi 0 ‘zDSt 1.5-93 0 ‘zbekiston Respublikasining 57 standartlashtirish davlat tizimi. Standartlami va texnikaviy shartlami tekshirish, qayta ko‘rish, o‘zgartirish va bekor qilish tartibi ushbu standartga muvofiq bajariladi. Standartni ishlab chiqish tartibi. Standartni ishlab chiqishda tashkiliy-usuliy birlikka erishish maqsadida, hamda standartni ishlab chiqish bosqichlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4 bosqich joriy etiladi. 1-bosqich-zarurat tug'ilganda standartni ishlab chiqishda texnikaviy topshiriq ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Texnik topshiriqni me’yoriy hujjatni ishlab chiqish ishlarini bajarish bosqichlarini o‘matish maqsadida buyurtmachi-tashkilot bilan kelishilgan holda, ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan tuziladi va odatda quyidagilami o‘z ichiga oladi: -standartlashtirish obyekti va qoilanilish sohasi; -standartning boiimlari va standartda o‘matilgan asosiy talablar ro‘yxati; -standartni ishlab chiqish bosqichlari; -standart bilan birga taqdim etiladigan hujjatlar ro‘yxati; -standart loyihasini kelishish lozim boigan boshqaruv idoralari va korxonalar ro‘yxati; -buyurtmachining boshqa talablari. 2-bosqich-standart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahrir) va uni fikr-mulohazalar olish uchun yuborish. Standart loyihasi manfaatdor tashkilotlaming takliflari asosida va tayyorlovchi korxonalaming tashabbusi bilan ishlab chiqiladi. Standartning loyihasini ishlab chiqish bilan bir vaqtda standart loyihasiga tushuntirish yozuvi tuziladi va zarur boiganda, standartni joriy etish bo‘yicha asosiy tashkiliy-texnikaviy tadbirlar rejasining loyihasi ishlab chiqiladi. Standart loyihasi tushuntirish yozuvi bilan birga va asosiy tadbirlar rejasining loyihasi bilan nusxasi ko‘paytiriladi va fikr olish uchun quyidagi ro‘yxat bo‘yicha manfaatdor tashkilotlarga tarqatiladi: -buyurtmachi-tashkilotga yoki standartning loyihasini kelishish bo‘yicha tayanch tashkilot deb tayinlangan; 58 -standart loyihasida vakolatlarga qarashli talablar o‘matilgan bo‘lsa, davlat nazorati idoralariga, sogMiqni saqlash vazirligiga, atrofmuhitni muhofazalash qo‘mitasiga; -mahsulotning biriktirilgan turlari bo'yicha stanldartlashtirish tayanch tashkilotlariga; -standartni joriy etuvchi va joriy etilishini ta’minlovchi tashkilotlar va korxonalarga. 3-bosqich-fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini (oxirgi tahririni) ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashga taqdim etish. Ishlab chiquvchi-etakchi tashkilot olingan fikr-mulohazalar asosida fikr-mulohazalar to‘g‘risida ma’lumot tuzadi. Ishlab chiquvchi-yetakchi tashkilot va hamkor bajaruvchi tashkilotlar fikr-mulohazalar asosida standart loyihasining oxirgi tahririni ishlab chiqadi va tushuntirish yozuviga va asosiy tadbirlar rejasining loyihasiga aniqlik kiritadi[l]. Ishlab chiquvchi-yetakchi tashkilot va boshqa tashkilotlar o‘rtasida standart loyihasi bo‘yicha kelishmovchilik bor bo‘lsa, ishlab chiquvchi tashkilot kelishmovchiliklami ko‘rib chiqish bo‘yicha asosiy manfaatdor tashkilotlar vakillarining, shu jumladan, standartning ko'rilayotgan loyihasi bo‘yicha qaror qabul qilishga vakolatlangan buyurtmachilaming vakillari ishtirokida kelishuv majlisini o‘tkazadi. Standart loyihasining aniqlik kiritilgan tahririning alohida moddalari bo'yicha kelishmovchiliklar bor bo'lsa, majlis bayonnomasida tashkilotlaming vakillari bu moddalar bo‘yicha alohida fikrga ega, deb ko‘rsatiladi. Majlisda qabul qilingan qarorlar asosida standart loyihasining oxirgi taxriri tuziladi, tushuntirish yozuvi va asosiy tadbirlar rejasining loyihasiga aniqlik kiritiladi. Standart loyihasining oxirgi tahririni tasdiqlashga taqdim etish oldidan ishlab chiqaruvchi-tashkilot buyurtmachi-tashkilotga (asosiy iste’molchiga) kelishishlik uchun jo‘natadi. Standart loyihasini kelishishlik standart loyihasi keltirilgan kundan boshlab ko‘pi bilan 15 kun muddat ichida amalga oshiriladi. 59 Yangi (takomillashtiriladigan) mahsulot yaratish bo'yicha ishlar tarkibida olib boriladigan, standart loyihasini ishlab chiqishda standart loyihasini qabul komissiyasi, badiiy-texnik kengash (ВТК), degustatsiya (sifatini aniqlash) komissiyasi va boshqalar, manfaatdor tashkilotlaming mas’ul vakillari ishtirokida kelishib oladi. Standart loyihasining kelishilganligini tasdiqlovchi hujjat tajriba nusxaning qabul dalolatnomasi (ВТК bayonnomasi)dan iborat bo‘ladi. Standartga kiritiladigan o‘zgartirishlar, agar ilgari kelishishgan tashkilotlaming manfaatlariga ta’sir etmasa, faqat buyurtmachi (asosiy is’temolchi) bilan kelishib olinadi. Standart loyihasining oxirgi tahririni tasdiqlashga taqdim etishdan oldin tayanch tashkilot yoki o‘ziga biriktirilgan mahsulotga oid yoki faoliyat sohasida standartlashtirish b o ‘y ic h a texnik qo‘mitalar standartni ilmiy-texnikaviy va huquqiy ekspertizadan o'tkazadi. 4-bosqich-standartni tasdiqlash va davlat ro'yxatidan o'tkazish. Ishlab chiquvchi tashkilot standart loyihasini tasdiqlashga quyidagi hujjatlar bilan birga taqdim etiladi: -ilova xati; -standart loyihasining oxirgi tahririga tushuntirish yozuvi; -asosiy tadbirlar rejasining loyihasi; -standart loyihasi 4 nusxada, bundan ikkitasi birinchi bo‘lishi lozim; -standart loyihasining kelishilganligini tasdiqlovchi asl hujjatlar; -standart loyihasiga fikr-mulohazalar to‘plami; -kelishmovchiliklar to‘g‘risidagi ma’lumotnoma; -elektron versiya. Standartni tasdiqlagan idoraning qarori bilan standart tasdiqlanadi va amalga kiritiladi. « 0 ‘zstandart» agentligi standartni davlat ro‘yxatidan o‘tkazadi. Eksport uchun mo‘Ijallangan mahsulotga qo‘shimcha talablar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilmaydi. 60 Standartni belgilash, standartni tasdiqlagan tashkilotdan qat'iy nazar, « 0 ‘zstandart» agentligi tomonidan amalga oshiriladi. Standart belgisi quyidagilardan iborat: -hujjat indeksi-0‘zDSt; -ro‘yxatga olingan tartib raqami; -ikki nuqta bilan ayrilgan tasdiqlash yilining.to‘rtta raqami: masalan, 0 ‘zDSt 789:1997. Standart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr mulohazalar olish uchun yuborish. Standart loyihasi TQ ish rejasiga, tasdiqlangan standartlashtirish, yangi mahsulot turlarini yaratish rejasiga, manfaatdor tashkilotlar taklifi va ishlab chiquvchi korxonalaming tashabbusiga binoan ishlab chiqiladi. Standart loyihasini ishlab chiqish bilan bir vaqtda 8-bo‘limga muvofiq, standart loyihasiga tushuntirish xati tuziladi va lozim topilsa standartni joriy qilish b o ‘y ic h a asosiy tashkiliy-texnikaviy tadbirlar rejasining loyihasi ishlab chiqiladi (keyinchalik-asosiy tadbirlar rejasining loyihasi). Bir xil standartlashgirish obyektlariga bir necha standartlami birgalikda ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlashda bitta tushuntirish xatini tuzishga yo‘l qo‘yiladi Agar standart loyihasi ishlab chiqilayotganda muomaladagi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan me’yoriy hujjatlami (MH) qayta ko‘rib chiqish, o‘zgartirish yoki bekor qilish lozim topiigan bo‘lsa, u holda yetakchi ishlab chiquvchi tashkilot MHni qayta ko‘rib chiqish, o‘zgartirish yoki bekor qilish yuzasidan asosli takliflar tayyorlab, ulami asosiy tadbirlar loyihasiga kiritishi kerak. Ishlab chiquvchi tashkilot bilan boshqa manfaatdor tashkilotlar orasida standart loyihasi yoki asosan tadbirlar rejasi loyihasi bo‘yicha kelishmovchiliklar bo‘lsa, yetakchi ishlab chiquvchi tashkilot kelishmovchiliklami muhokama qilish uchun kengash o‘tkazadi. Kengashga ko‘nb "chiqilayotgan standart loyihasi bo‘yicha va qaror qabul qilish vakolati berilgan asosiy manfaatdor tashkilotlar va buyurtmachilar (asosiy iste’molchilar)ning vakillari taklif qilinadi. 61 Kengash qatnashchilarining hay’ati ko‘rib chiqiladigan masalalami har tomonlama muhokama qilinishi va qaror qabul qilishini ta’minlashi kerak. Standart loyihasining so'nggi tahririni tasdiqlashga topshirishdan oldin ishlab chiquvchi tashkilot buyurtmachi tashkilotga (asosiy iste’molchiga) yoki uning standartlashtirish bo‘yicha tayanch hisoblanadigan tashkilotlaridan biriga kelishib olish uchun jo‘natadi. Bundan tashqari, agar standart loyihasida davlat nazorati kasaba uyushmasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi faoliyati doirasigata’lluqli talablar qo‘yilgan bo‘lsa, loyiha ushbu organlar bilan ham kelishib olishi kerak. Standart loyihasida umumiy texnikaviy shartlar yoki umumiy texnikaviy talablar standartlariga, shuningdek, kasaba uyushmalari, davlat nazorti idoralari, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Sog‘liq saqlash vazirligi qoidalari va me’yorlariga havola qilingan bo‘lsa, standart loyihasi bu tashkilotlar bilan kelishmaydi. Standart loyihasining kelishilganligi tasdiqlash loyihaning asl nusxasi va 2-nusxasi «Kelishildi» degan belgi ostida rahbar (rahbar o‘rinbosari) imzo chekkan alohida xat bilan rasmiylashtiriladi. Standart loyihasida qo'shimcha imzolar qo‘yilishiga yoki «Mulohazalar bilan kelishildi» degan yozuvlar bo'lishiga ruxsat etilmaydi. Yangi mahsulotni yaratish (zamonaviylashtirish) borasida standart loyihasi ishlab chiqilsa, u taqdirda loyiha qabul qilish hay'ati, badiy-texnikaviy kengashi va boshqalar, agarda ular tarkibiga manfaatdor tashkilotlaming ma’sul vakillari kiritilgan bo‘lsa, ular bilan kelishiladi. Tajriba namunasini qabul qilish haqidagi dalolatnoma standart loyihasining kelishilganini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi (badiiytexnikaviy kengash bayonnomasi). Standart loyihasi bo‘yicha tashkilotlar o‘rtasida davom etayotgan kelishmovchiliklar bo‘yicha « 0 ‘zstandart» agentligi, 0 ‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, qurilish davlat qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi o‘zlariga yuklatilgan faoliyat turlari to‘g‘risida so‘ngi qaromi qabul qiladi. 62 Standartga o‘zgartirish kiritilganda, agar u ilgari kelishib olingan tashkilotlaming manfaatlariga dahl qilmasa o‘zgartirish faqat buyurtmachi (asosiy iste’molchi) bilan kelishiladi, xolos[4], Standartni bekor qilish yoki joriy etish vaqtini cho‘zish faqat buyurtmachi (asosiy iste’molchi) bilan kelishiladi[4]. Kelishilgan standart yoki kelishganlik to‘g‘risidagi xat, yetakchi ishlab chiquvchi tashkilotga yuborilichi shart. Standart loyihasiniig so‘nggi tahririni tasdiqlashga topshirishdan oldin tayanch tashkilot yoki standartlashtirish bo‘yicha texnikaviy qo‘mita o‘ziga biriktirilgan mahsulotlar yoki faoliyat sohasi bo‘yicha standartni llmiy-texnikaviy va huquqiy ekspertizadan o‘tkazadi [4]. Standart loyihasi tasdiqlashga ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan quyidagi hujjatlarni ilova qilib yuboriladi: -standart loyihasining so‘nggi tahririga tushuntirish xati; -asosiy tadbirlar rejasi loyihasi; -standart loyihasining 4 ta nusxasi, ulardan ikldtasi birinchi nusxada bo‘lishi shart; -standart loyihasi kelishganini tasdiqlovchi hujjatlar asl nusxasi; -standart loyihasi to‘g‘risida fikr-mulohazalar majmui; -qolgan kelishmovchiliklar haqidagi ma’lumotnoma.