4-modul yong’in xavfsizligi asoslari
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.19-rasm. Bog‘lam qo’yish.
• Bog‘lamni bir bor bog‘lab, bironta narsa (ruchka, qaychi, taxtacha)ni ustiga qo‘yib, uning ustidan yana bir bor bog‘lab qo‘yiladi, so‘ng qon oqishi to‘xtamagunicha aylantiriladi. Narsani ikki marta tugib mahkamlab qo‘yiladi;(12.19-rasm). • Bog‘lamni har 15-20 daqiqada bo‘shatib turiladi. Jgut qo‘yilgan vaqt va sana yozib qo‘yiladi. Kapillyar qon ketishi belgi va alomatlari. • Kapillyar qon oqishda qon kichkina jarohatdan oqayotgandek bo‘ladi; • Qon past bosim ostida oqib chiqadi; • Kapillyar tomirdan oqadigan qon arterial qon singari och qizil rangda bo‘lmaydi; • Qon tez quyuladi. Birinchi yordam ko‘rsatish: • Jarohatni antiseptik eritma yoki suv bilan sovunlab yuviladi; • Ifloslangan jarohatni tozalash uchun toza salfetka yoki sterillangan tampondan foydalaniladi. Doim jarohatning o‘rtasidan boshlab, chetiga qarab tozalab boriladi. Keyingi har ishda salfetka almashtiriladi; • Kichikroq bog‘lam qo‘yiladi; • Yaraga infeksiya tushishi xavfi bo‘lgan taqdirdagina vrach yordami lozim bo‘ladi; • Jarohatni yuvish uchun spirtdan foydalanish mumkin emas. Ichki qon ketishi. Ichki qon ketishini aniqlash tashqi qon ketishini aniqlashga qaraganda qiyinroq. Chunki uning belgi va alomatlari aniq ko‘rinmaydi va ma’lum vaqt o‘tgandan keyingina bilinishi mumkin. Shikastlangan joyda terining qontalashib qoladi. Yumshoq to‘qimalarda og‘riq bo‘lib, shishadi yoki qo‘l tekkizganda qattiq tuyuladi. Masalan, qorin bo‘shlig‘idagi ichki qon ketishida qorin "qattiq" bo‘lib qoladi. Jabrlanuvchi hayajonlanadi yoki bezovtalanadi. Tomir tez, lekin sust uradi. Nafas olish tezlashadi. Terining rangi o‘chadi, qo‘l bilan aypaslaganda sovuq yoki terchil bo‘lib turadi. Ko‘ngil aynib, qayt qiladi. Qondirib bo‘lmaydigan tashnalik his etiladi, hushida turish darajasi pasayadi. Ichki qon ketishida birinchi yordam: Har qanday sharoitda ham birinchi yordam ko‘rsatish bo‘yicha asosiy qoidalarga amal qilish lozim. Shok paytidagi yoki uning kuchayishining oldini olishdagi kabi yordam ko‘rsatiladi. Sovuq kompress og‘riqni kamaytirib, shishni qaytaradi. Shikastlangan joyga muzni dokaga, sochiqqa yoki matoga o‘rab qo‘yiladi. Har soatda 15 minutdan sovuq kompress qilinadi. Zudlik bilan "103" ga qo‘nqiroq qilish kerak. Ichki shikastlanishni yengiltaklik bilan "shunchaki ko‘kargan"ga yo‘ymaslik kerak. Jabrlanuvchini ko‘zdan kechirib, ichki organlari jiddiy shikastlanganmi-yo‘qmi, aniqlashga harakat qilish, agar jabrlanuvchi qattiq og‘riq borligidan shikoyat qilsa yoki qo‘li yoxud oyog‘ini qimirlata olmasa zudlik bilan tez yordam chaqirish kerak. Qorin bo‘shlig‘ida hayotiy muhim organlar joylashganligi bois bu sohadagi shikastlanish o‘limga olib kelishi mumkin. Bu yerda joylashgan ichki organlar, organizmning boshqa zonalaridagidan farqli ravishda, himoyalanmagan. Osonlik bilan shikastlanadigan hamda jarohatlanganda kuchli qon ketishiga moyil bo‘lgan organlar, masalan, jigar va qorataloq eng muhim organlardir. Bu a’zolardan qon ketganda quyidagi belgilar kuzatiladi: • kuchli og‘riq: qorinning og‘rishi yoki unda ezilishni his etish; • qontalashning yuzaga chiqishi; • ko‘ngil aynishi; • qayt qilish (ba’zan qon yoki qora qusish); • behollik; • axlat (najas)da qon asorati ko‘rinishi (axlatning qora rangda bo‘lishi). Qorin bo‘shlig‘i organlaridan qon ketishi tashqi yoki ichki bo‘lishi mumkin. Hatto qon ko‘rinmasa ham, ichki organ yorilganda shokka olib keladigan darajada qattiq ichki qon ketishi mumkin. Qorin shikastlanishi juda og‘riqli bo‘ladi. Bundan tashqari qorin bo‘shlig‘iga qon yoki boshqa narsalar tushishi og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Qorin bo‘shlig‘i organlaridan qon ketganda birinchi yordam ko‘rsatish. Qorin qanday shikastlanmasin birinchi yordam ko‘rsatish qoidalariga amal qilish kerak. Zudlik bilan tez yordam chaqirib, shokka qarshi choralar ko‘rishga harakat qilish kerak. Tana haroratini normal tutib, tashqi qon ketishida qo‘shimcha yordam ko‘rsatish zarur: 1. Jabrlanuvchini ehtiyotkorlik bilan orqasiga yotqizish. 2. Jarohat atrofidagi kiyimni yechish. 3. Ochiq jarohatga namlangan toza tampon-bog‘lam qo‘yish. (Krandagi iliq suvdan ham foydalanish mumkin). 4. Qon oqishini to‘xtatish uchun jarohatni bosmaslik kerak. 5. Ichki organlar jarohat orqali tashqariga chiqib qolgan hollarda ularni qorin bo‘shlig‘iga qaytarib solmaslik zarur. Burun qonashi. Burunda shikastlanganda qon ko‘p ketadigan ko‘plab qon tomirlar mavjud. Odatda qon burun kataklaridan oqadi, lekin nafas olganda nafas yo‘liga tushib, bo‘g‘ilishga yoki qayt qilishga olib kelishi mumkin. Burun, odatda, zarbadan shikastlanadi. Natijada qon oqadi. Yuqori qon bosimi yoki dengiz sathidan balandlikning keskin o‘zgarishi ham burun qonashiga olib kelishi mumkin. Burun qonaganda birinchi yordam ko‘rsatish: 1. Jabrlanuvchidan o‘tirib, boshini bir oz oldinga egishni va ayni mahalda burun kataklarini 10-15 minut siqib turishni iltimos qilinadi. 2. Qon oqishi to‘xtashi bilan, jabrlanuvchiga qayta qonamasligi uchun burnini ishqalamaslikni, kavlamaslikni va qoqmaslikni tayinlanadi. 3. Sanab o‘tilgan choralar yordam bermasa, qon oqishi qaytalasa yoki u yuqori qon bosimining oqibati bo‘lsa, vrachga murojaat qilish zarur. 4. Jabrlanuvchi hushdan keta boshlasa, qon erkin oqib chiqishi uchun uni yonboshlatib yotqizb, zudlik bilan tez yordam chaqiriladi. Qon ketishining klinik ko‘rinishlari. Qon ketishida mahalliy va umumiy simptomatik o‘zgarishlar yuz beradi. Qon ketishining umumiy belgilari qon ketishi turlaridan qat’i nazar, bir xil kechadi. Qon ketishining xususiy (subyektiv) alomatlari sovuq ter, kamquvvatlik, bosh aylanishi, nafas yetishmovchiligi, og‘iz qurishi ko‘rinishida kechadi. Yana quloqlarda shang‘illash, ko‘z oldi tinishi va badanda «chumolilar o‘rmalashi» kabi alomatlar kuzatilishi mumkin. Yuqoridagi alomatlar va bemor shikoyatlarining ko‘payib borishi qon ketishining qanday tezlik va hajmda o‘sib borishiga bevosita bog‘liqdir. Katta miqdorda qon ketishi, o‘tkir kamqonlik, ya’ni gemmoragik shok klinikasining har xil og‘irliklarida kechishi mumkin. Masalan, butun qon aylanish doirasida aylanayotgan qon hajmining 20–25 % (1000– 200 ml) miqdorida qon yo‘qotilganda, bemorlarda sovuq ter, keskin kamquvvatlik, og‘iz qurishi va tomir urishining bir minutda 100 tadan oshib ketishi kuzatiladi. Bunday hollarda arterial qon bosimi me’yorida yoki bir oz pastroq bo‘lishi ham mumkin. Umumiy qon aylanish doirasidagi qonning 30–35 % (1500– 1750 ml)ga yaqini yo‘qotilganda, bemorlarda o‘ziga bo‘ysunmagan holdagi harakatlar, notinchlik, teri va shilliq pardalarining oqarib ketishi, lablarning ko‘karishi, tananing uvishishi va tomir urishining 120 tadan oshib, arterial bosimning 70–90 mm simob ustunigacha tushib ketishi hamda siydik ajratishning kamayishi (oliguriya) kuzatiladi. Umumiy qon aylanish doirasidagi qon hajmining 35–40 % (1750– 2000 ml)ni yo‘qotgan bemor ahvoli ancha og‘ir, yuz ifodalari mungli, tanasi sovuq ter bilan qorejagan, terisi oqimtir-ko‘kish rangda, tanasining ochiq joylarida haroratning tushib ketganligi va tomirning ipsimon va teztez urishi aniqlanadi. Umumiy qon aylanish doirasidagi qon hajmining 50 % (2500 ml) ni yo‘qotgan bemorning ahvoli keskin og‘irlashadi, arterial bosim aniqlanmaydi, tomir urishi minutiga 160 tadan ortib ketadi, yurak asistoliyasi (yurakning to‘xtab qolishi) sababli qisqa vaqt ichida o‘lim holatiga olib kelishi mumkin. Qon ketishining asoratlari va oqibatlari. Qon ketishi to‘xtatilmasa, bemorni gipoksiya (to‘qimalarda kislorod taqchilligi), qon aylanish doirasida qon hajmining yetishmasligi va gemmoragik shok yuz berishi sababli o‘limga olib kelishi mumkin. O‘ta nozik a’zolarga, masalan, bosh miyaga kam miqdorda qon quyilganda, ular faoliyatining to‘xtashi va o‘lim yuz berishi mumkin. Qon ketishini to‘xtatish choralari. Qadim zamonlarda ham insonlar tan jarohatlari olganlarida qon ketishining oldini olish maqsadida jarohat yuzasini bosib yoki qattiq bog‘lab qo‘yganliklari haqida ma’lumotlar bor. 17-asrlardan boshlab bog‘lam (jgut)larni keng miqyosda qo‘llay boshlashgan. asosan bu bog‘lamlar 1673 yilda F. Esmarx yumshoq rezina bog‘lam (jgut)ni taklif etganidan keyin keng tarqalgan. So‘nggi o‘n yilliklarda tomirdan ketayotgan qonni to‘xtatishning yangi usullari sifatida quruq sovuq va lazer nurlari qo‘llanilayapti. Qon ketishini to‘xtatish usullarini vaqtincha va butkul to‘xtatishga ajratish mumkin. Qon ketishini vaqtinchalik to‘xtatish usullarini ko‘p hollarda tibbiyotga daxldor bo‘lmagan insonlar bajaradi. Shu tufayli bunday usullarni barcha bilishi shart. Qon ketishini to‘xtatish usullari bir nechta, ammo bu usullarni qo‘llash jarohatlangan tomirning qay ahvoldaligi va jarohat o‘rniga ham bog‘liqdir. Ayrim hollarda qon ketishini to‘xtatish usullarining bir nechtasini qo‘llash mumkin (12.20-rasm). a) b) a). Qon ketishi vaqtida, arteriya VI bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang o‘simtalariga bosiladi. b). Bilak va tirsak arteriyalarini esa suyaklarga bosish yo‘li bilan qon ketishining oldi olinadi. d). 12.20-rasm.d). Qonni to’xtatish usullari. Yuza vena va kichik arteriyalardan qon ketishini bosib turuvchi bog‘lamlar yordamida to‘xtatish mumkin. Jarohat yuzasiga sterillangan yumaloq shar ko‘rinishidagi paxta qo‘yilib, bir necha qavat doka bilan yaxshilab bog‘lanadi. Bunday hollarda bosib bog‘langan tomirlarning o‘tkazuvchanligi yo‘qolib, tromb hosil qiladi. Bundan tashqari, bu usul boshqa, ya’ni oyoq va qo‘llarni ko‘tarib qo‘yish usullari bilan birgalikda ham bajarilishi mumkin. Agar qon ketayotgan jarohat oyoqlar uchida joylashgan bo‘lsa, bunday hollarda oyoqni bo‘g‘imidan maksimal bukib qo‘yish usulidan foydalanish mumkin. Bukilayotgan bo‘g‘im oralig‘iga yostiqcha qo‘yilib, bo‘g‘im bukib bog‘lanadi. Agar qon ketishi barmoqlar, panja sohalarida, bilak bo‘g‘imida, oyoqdagi barmoqlar va panjalarda bo‘lsa, tizza bo‘g‘imidan, son sohasida bo‘lsa, tizza va tos-son bo‘g‘imlari birgalikda bukib bog‘lanadi. Agar qon ketishi arterial qon tomiridan kuzatilganda, jarohatdan yuqori sohadan bosib to‘xtatiladi va keyingi muolajalar sharoitga qarab bajariladi. Chakka yumshoq to‘qimalari jarohati tufayli qon ketishida, qon ketishini to‘xtatish arteriyani suyakka bosish harakatlari bilan amalga oshiriladi. Bunday hollarda arteriyani topish uncha qiyin ish emas. Quloqning tashqi kirish sohasi yuqorisidan bitta barmoq bilan bosish orqali ham maqsadga erishish mumkin. Yuz sohasida esa arteriyaning pastki jag‘ning gorizontal chiziq bilan kesib o‘tgan joyidan bosib, qon oqishini to‘xtatish mumkin. Umumiy uyqu arteriyasidan qon ketishi vaqtida, arteriya VI bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang o‘simtalariga bosiladi. Bunday muolajalar asosan bosh barmoqni bo‘yinning orqa qismiga, qolgan barmoqlarni esa oldingi qismiga qo‘yib amalga oshiriladi yoki buning aksi ham bo‘lishi mumkin. O‘mrovosti arteriyasini birinchi qovurg‘ aga bosish bilan ham qon ketishi to‘xtatiladi. Bunday muolajalar III–IV barmoqlar bilan to‘sh-o‘mrov so‘rg‘ichsimon muskulning orqa- ashqi qirg‘og‘ini I qovurg‘aga bosish yo‘li bilan bajariladi. Qo‘ltiqosti arteriyasini yelka suyagi boshcha qismiga bosish bilan qon ketishining oldi olinadi. Bemor qo‘li tashqariga ochilgan holda yotqizilib, bosh barmoq qo‘ltiqosti yuqori qismiga bosilib, qolgan barmoqlar esa yelkaning tashqi tomonidan o‘rab turadi. Yelka arteriyasini yelka suyagiga, ya’ni ikki boshli mushakning bosh qismi birikkan joyga, bilak va tirsak arteriyalarini esa suyaklarga bosish yo‘li bilan qon ketishining oldi olinadi.Son arteriyasidan qon ketganda qonni to‘xtatish uchun chov boylami uchidan ichkarigi qismi bosh barmoqlar bilan bosiladi. Bunday hollarda, boshqa nuqtalardan bunday urinishlar, son arteriyasining chuqur va qalin mushaklar ostida yotganligi sababli, samara bermaydi. Zarur bo‘lganda, tashqi yonbosh arteriya va qorin aortasini ham bosish mumkin. Bunday hollarda bemorni orqasiga yotqizib, son-chanoq bo‘g‘imidan bir oz bukib, qorin mushaklarini erkin holga keltirish zarur. Shundan keyingina kaft musht holiga keltirilib, qorin aortasi umurtqaga, tashqi yonbosh arteriyasi esa suyaklarga bosiladi. Venalardan qon ketgan vaqtda, arteriyalardan qon ketishidan farqli, qon to‘xtatish jarohatning pastki (distal) qismining yumshoq to‘qimalariga bosish orqali ham amalga oshiriladi. Qon ketishida har xil bog‘lovchi (jgut) matolar yordamida qon to‘xtatish eng qulay usullardan biri bo‘lib, o‘ziga xos kamchiliklarga ham ega. Bog‘lovchi matolar yordamida qon to‘xtatish usullari asosan arteriya qon ketishlarida, jarohatdan yuqori sohalarga qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Ularni asosan qon to‘xtatishning boshqa choralari bo‘lmagan hollarda, 1–1,5 soatgacha qo‘yish mumkin. Aks holda, to‘qimalarda qon aylanishining keskin buzilishi sababli, to‘qimalar nekrozi (o‘limi) va gangrenasiga, bu esa a’zolarning ma’lum qismini amputatsiya qilishga olib keladi. Ba’zida qattiq siqib bog‘langan sohalarning yumshoq to‘qimalari oralig‘ida gematoma, nekroz va nerv tolalarining jarohatlanish hollari kuzatiladi. Nerv to‘qimalarining jarohatlanishi parezlar, gohida esa a’zolar falajiga sabab bo‘ladi. Keng tarqalgan bog‘lovchi matolar rezinalardan tayyorlanadi. Rezina naydan iborat Esmarx bog‘lamining bir qismida ilgak, ikkinchi qismida esa xalqa bo‘lib, bu maxsus moslama bog‘lovchi matoni biriktirishni qulay va oson qiladi. Boshqa bog‘lovchi vosita sifatida kengligi 2 sm kamarsimon rezina ishlatish mumkin. Uning bir qismida tugma, ikkinchi qismida esa teshiklar shaklidagi moslama bo‘lib, mahkamlash uchun juda qulaydir. Jarohatlangan a’zoning pastki qismini qon to‘xtatuvchi bog‘lam qo‘yishdan oldin yuqoriga ko‘tarib, vena qoni chiqarib yuboriladi. Bog‘lovchi matolar vaziyat talabiga qarab har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, bog‘lovchi qayishqoq bo‘lmagan mato (belbog‘, kamar) oddiy ip yoki ro‘molchalardan iborat bo‘lsa, qon to‘xtatuvchi bog‘lam qo‘yilayotganda uncha qattiq tortmasdan, uning tagiga biror bir mato o‘rab, so‘ngra 10–15 sm uzunlikdagi sterjen (cho‘p, ruchka, qalam va h. k.) yordamida burash kerak. Bunday hollarda sterjenni burash bilan bog‘lamni keragicha tortish mumkin. Bog‘lam qo‘yilgandan so‘ng qo‘yilgan vaqti yorliqqa yozib ko‘rsatiladi. Bog‘lam qo‘yish muddati yozda 1,5 soat, qishda esa 1 soatdan oshmasligi kerak. Agar jarohatlangan odamni shu muddat ichida shifoxonaga yetkazib borishning iloji bo‘lmasa, bog‘lam yechilib, 10– 15 minut davomida qon ketayotgan tomir barmoq bilan bosib turiladi, keyin bog‘lam yuqorida ko‘rsatilgan talab bo‘yicha qaytadan boshqa joyga qo‘yiladi. Faqat davomiyligi birinchi marta qo‘yilgandagi vaqtning teng yarmiga qisqaradi. Jgutning to‘g‘ri qo‘yilganligini tekshirish. Ko‘pincha jgut yelka va son sohasiga qo‘yiladi. Agar haqiqiy tibbiy jgut bo‘lmasa, u holda qo‘lga ilingan istalgan matoni «burama – jgut» shaklida qo‘llash mumkin. Ammo arqon va sim ishlatish man qilinadi, chunki ular to‘qimalarni shikastlaydi. Tibbiy jgut – egiluvchan rezina tasma bo‘lib, oxirgi uchida qo‘l va oyoqqa mahkamlanadigan moslamasi bor. Jgut qo‘yish texnikasi. Jgutni ikki qo‘llab ushlab, yengil tarang qilib, har bir aylanmani oldingisi bilan yonma-yon qo‘yib, so‘ng jgut mahkamlanadi. Burama jgut qo‘yish uchun mato (ro‘molcha, bint)ni arqonsimon holatda o‘rab, qo‘l yoki oyoqqa tugun shaklida bog‘lanadi, so‘ng kichik tayoqcha yordamida qon oqishi to‘xtaguncha buraladi. Tayoqcha buralib bo‘shab ketmasligi uchun uni alohida bog‘lab qo‘yiladi. Qon ketishi to‘xtagach, jarohatga bog‘lam qo‘yiladi. Jgut qo‘yishda quyidagi qoidalarni esda tutish kerak: jgut asosan songa yoki yelkaga qo‘yilishi lozim, chunki u yerda bitta suyak bor; jgut tanaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘yilmaydi, albatta, uning ostiga biror nima qo‘yish kerak; jgutni yozda 1,5 soatdan, qishda bir soatdan oshmagan muddatga qo‘yish mumkin; jgut qo‘yilgan vaqtni aniq qilib yozib, yopishtirib qo‘yish kerak. Jgut qo‘yilgandan so‘ng uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘yilganligini aniqlash katta ahamiyatga ega. Buning uchun qo‘l va oyoqlardagi puls aniqlanadi. Agar puls yo‘q bo‘lsa, jgut to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘ladi. Biron sababga ko‘ra, 1–1,5 soat davomida bemorni kasalxonaga olib borishning iloji bo‘lmasa, u holda 10–15 minutga jgut bo‘shatiladi va bir vaqtning o‘zida barmoq bilan jarohatdan yuqorisi bosib turiladi. Qish vaqtida oyoq va qo‘lni o‘rab, issiq saqlash tavsiya qilinadi. Kichik o‘lchamli arteriya yoki vena shikastlanganda siqib turuvchi bog‘lam qo‘yish kifoya. Qon ketishini vaqtinchalik to‘xtatishda jarohatga steril doka yoki bint hamda paxta qo‘yib bog‘lanadi. Uncha katta va chuqur bo‘lmagan jarohatlarga yuqoridagi usulni qo‘llash qon ketishining batamom to‘xtatish chorasi hisoblanadi. Qolgan hollarda batamom qon to‘xtatish uchun jarrohlik klinikalarida tikish, bog‘lash yoki shikastlangan tomirlarni kuydirish kabi usullar ishlatiladi. Nazorat savollari 1. Halokatlar tibbiy xizmatining tashkil etilishiga sabab nima? 2. Jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatishning tartiblari qanday? 3. Tibbiy yordam ko‘rsatish qoidalarini ayting? 4. Tibbiy vositalarga nimalar kiradi? 5. jarohat turlarini ayting? 6. Yurak-o‘pka reanimatsiyasini (qayta jonlantirishni) o‘tkazish qoidasi qanday? 7. Yurak massaji berish usullari qanday? 8. Sun’iy nafas berish tartibi qanday? 9. Yosh bolalarda yurak-o‘pka reanimatsiyasini o‘tkazishni ayting? 10. Katta odamlarda yurak-o‘pka reanimatsiyasini o‘tkazishni ayting? 11. Qon oqish jarohatlari qanday bo’ladi? 12. Arterial qon oqishda jgut jarohat joyining qayeridan bog’lanadi? 13. Jarohatlanganlarga birinchi yordamni kim ko’rsatishi lozim? 14. Yurak urishi to’xtaganda belgilangan tartibda ko’krak qafasi minutinga necha marta bosiladi? Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|