403-guruh talabasi Maxammadiyeva Sitora Savollar

So`z birikmalari, tobe qismning sintaktik vazifasiga ko`ra, quyidagi turlarga bo`linadi:


1) aniqlovchili birikma; 2) to`ldiruvchili birikma; 3) holli birikma.
1. Aniqlovchili birikma. Bunday birikmalarning tobe qismi aniqlovchining barcha turlari vazifasini bajaradi. SHunga ko`ra ularni: 1) sifatlovchili birikma, 2) qaratuvchili birikma, 3) izohlovchili birikmalarga ajratish mumkin. Masalan: yozma ish, ilmiy maqola, beshta kitob, allaqanday ovozlar – sifatlovchili birikma; iqtisodiyotning taraqqiyoti, maktab hovlisi - qaratuvchili birikma; o`qituvchi Salimova, professor Qodirov - izohlovchili birikma.
Aniqlovchili birikma bitishuv va boshqaruv yo`li bilan tuziladi.
2. To`ldiruvchili birikma. Tobe qismi to`ldiruvchi vazifasini bajaradigan so`z birikmasi to`ldiruvchili birikma deb yuritiladi. Bunda qismlar o`zaro boshqaruv yo`li bilan birikadi. Masalan: yoshlarga nasihat qilmoq, odamlarni qadrlamoq, talabalar uchun darslik, ilm-fan haqida so`zlamoq.
3. Holli birikma. Bu xil so`z birikmalarining tobe qismi hol vazifasini bajaradi. Holli birikmaning tobe va hokim qismlari o`zaro bitishuv yoki boshqaruv yo`li bilan bog`lanadi: yangicha fikrlamoq, birga ishlamoq, maktabdan qaytmoq, erta boshlamoq.
So`z birikmalari tuzilishiga ko`ra 2 xil bo`ladi: 1) oddiy so`z birikmalari, 2) murakkab so`z birikmalari.
Oddiy so`z birikmasi. So`zshakl bilan so`z (leksema)ning yoki ikki so`zshaklning bog`lanmasi oddiy so`z birikmasi hisoblanadi: keng dala, tekisroq yo`l, tinchlikka da’vat qilmoq, davlatlarning hamdo`stligi, maktab hovlisi.
Biror qismi frazeologik ibora yoki murakkab tushunchani bildiradigan turg`un birikma bilan ifodalanadigan so`z birikmasi ham oddiy so`z birikmasiga mansub bo`ladi. Masalan: yulduzni benarvon uradigan odam, Fanlar akademiyasi institutlari kabi.
Murakkab so`z birikmasi. Bunda birikmaning qismlaridan biri yoki har ikkisi so`z birikmasi bilan ifoda etiladi. Masalan, mehnat qilishni sevadigan odam, odamlarga xayrixoh bo`lgan kishi kabi so`z birikmalarining tobe qismi («mehnat qilishni sevadigan», «odamlarga xayrixoh bo`lgan») so`z birikmasi shaklida qo`llanib, hokim so`zga bitishuv yo`li bilan bog`langan.
Murakkab so`z birikmasining biror qismi, ko`pincha tobe qismi predikativ birlik, predikativ bog`lanma bilan ham ifodalanishi mumkin: «qiliqlari yoqimli bola», «ota-onalarimiz bergan nasihatlar» kabi birikmalarning tobe a’zosi («qiliqlari yoqimli», «ota-onalarimiz bergan») gapga teng qurilma, ya’ni predikativ birlik, predikativ bog`lanma bilan ifodalangan.


9. Gapda so`zlarning o`zaro sintaktik munosabatga kirishuvi quyidagi vositalar orqali bo`ladi:
1. Affikslar. O`zbek tilida so`zlarning o`zaro sintaktik munosabatga kirishuvida turlovchi va tuslovchi affikslarning xizmati katta. Masalan: chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to`ladi (O`.H.). Bu gapdagi so`zlar o`zaro kelishik affikslari (-ning, -ga), egalik affiksi (-i) va shaxs-son affiksi (-di) orqali sintaktik aloqaga kirishgan.
2. YOrdamchi so`zlar. Ko`makchilar, bog`lovchilar gapda so`zlarning o`zaro munosabatga kirishuviga xizmat qiladi. Masalan: Xalqning ulug`vorligi uning soni bilan o`lchanmaydi, yagona o`lchov uning aqliy kamoloti va axloqiy barkamolligidir. («Tafakkur gulshani»).
Bu gapda ot (soni) fe’liga (o`lchanmaydi) bilan ko`makchisi orqali bog`langan; kamoloti, barkamolligi so`zlari teng aloqaga kirishib, uyushgan ot kesim vazifasini bajargani holda va bog`lovchisi yordamida sintaktik munosabatga kirishgan.
Ba’zi hollarda yuklamalar ham bog`lovchi vazifasida kelib, so`zlar orasidagi sintaktik munosabatni ko`rsatib keladi: Bugundan boshlab yotoq joylarda... yigitlardan bitta navbatchi qoldirildi-yu, boshqa hamma paxtaga chiqdi. (P.Q.).
Bog`lama ega va ot kesim munosabatini ifodalashga xizmat qiladigan yordamchidir: Hayotda go`zallik, quvvat va saodatning manbai soddalikdir. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).
3. So`z tartibi. Gap tarkibidagi so`zlarda maxsus grammatik ko`rsatkichlar bo`lganda, ularning o`rnini almashtirish sintaktik holatni o`zgartirmaydi. Qiyoslaylik: daraxtlarning tagida... nozikkina maysalar ko`rinib qoladi. (O`.U.). – Nozikkina maysalar daraxtlarning tagida ko`rinib qoladi.
So`zlarda maxsus grammatik ko`rsatkichlar bo`lmaganda, ularning o`rnini almashtirish sintaktik holatga ta’sir qiladi. Qiyoslang: yam-yashil dala (aniqlovchili birikma) – Dala yam-yashil (ega, kesimdan iborat yig`iq gap).
4. Pauza. Pauza ham sintaktik vosita sifatida ahamiyatga ega. Pauzaning o`zgarishi sintaktik holatning o`zgarishiga sabab bo`lishi mumkin. Masalan: Quloq solib o`tirgan boladan so`radi. Bunda boladan so`zidan so`ng pauza qilinsa, quloq solib o`tirgan sifatdoshi boladan so`ziga nisbatan sifatlovchi vazifasini bajaradi. Agar quloq solib o`tirgan sifatdoshidan keyin pauza bo`lsa, sifatdosh anglashgani holda ega vazifasini bajaradi.