5- tajriba ishi Mavzu: Sig’imdagi suyuqlik sathini o’lchash va rostlash asbobini o’rnatish va sozlash suyuqlik va sochiluvchan moddalarning sathini o’lchash

14.4.Elektr satx o’lchagichlar

Elektr sath o’lchagichlarda suyuqlik sathining holati qandaydir elektr signaliga o’zgartiriladi. Elektrik sath o’lchagichlar orasida eng ko’p tarqalgani sig’imli va omik asboblardir. Sig’imli sath o’lchagichlarda nazorat qiladigan muhitning dielektrik xususiyatlaridan, omik asboblarda esa muhitning elektr o’tkazish qobiliyatidan foydalaniladi. Sig’imli sath o’lchagichlar, odatda, silindrik o’zgartgich va ikkilamchi asboblardan iborat bo’ladi.

Tajovuzkor, lekin elektr tokini o’tkazmaydigan suyuqliklar sathini o’lchashda o’zgartgich qoplamalari kimyoviy turg’un qotishmalardan tayyorlanadi yoki har bir qoplama zanglashga qarshi plyonka (viniplast yoki ftoroplast) bilan qoplanadi. Bu qoplamalarning dielektrik xususiyatlari hisoblashlarda e‘tiborga olinadi. Elektr o’tkazadigan suyuqliklar sathini o’lchashda ham qoplamalar yakkalovchi plyonka bilan qoplanadi.

Sathi o’lchanishi kerak bo’lgan suyuqlik quyilgan idishga yakkalovchi material bilan qoplangan elektrodga tushiriladi. Elektrod idish devorlari bilan birgalikda silindrik kondensatorni hosil qiladi, uning sig’imi suyuqlik sathi tebranishi bilan o’zgaradi. Sig’imning kattaligi elektron blok orqali o’lchanadi va o’lchash asbobiga uzatiladi. Bu asbob sath o’zining ma‘lum qiymatiga erishganda signalizatsiya chizmasida releli unsurdan yoki sathni o’lchash chizmalarida ko’rsatuvchi asbobni tashkil qiladi.

Elektrik sig’im, odatda, rezonans va ko’prik chizmalari yordamida o’lchanadi. Rezonans usulida o’lchanayotgan sig’im induktivlik konturiga parallel ulanadi va rezonans konturini hosil qiladi. Rezonans konturi o’zgartgichning ma‘lum boshlang’ich sig’imidagi ta‘minlovchi chastota rezonansiga rostlanadi. O’zgartgichning sig’imi nazorat qilinayotgan muhit kerakli sathga erishgan yoki erishmaganligini ko’rsatadi. O’zgartgichning sig’imi o’zgarishi natijasida uning chastotasi o’zgaradi va rezonans bo’ziladi. Bu usul ko’pchilik sig’imli sath signalizatorlarida ishlatiladi.

Ko’prik usulida nazorat qilinayotgan sig’im ko’prikning bir еlkasiga ulanadi. Sath o’zgarishi bilan sig’im o’zgaradi va ko’prikda balans vujudga keladi. Nobalanslik signali kuchaytirgich orqali sath birligida darajalangan ko’rsatuvchi elektr asbobiga uzatiladi. Ko’prik usuli ko’pchilik sig’imli sath o’lchagichlarda ishlatiladi. Rezervuardagi sathni o’lchash chegaralari 0…5 m; elektron blokdan sathning distansion ko’rsatkichigacha bo’lgan eng katta masofa 1000 m; rezervuardagi maksimal bosim 2,94  (90  ); yo’l quyiladigan hato ±2,5%.

Omik sath o’lchagichlar, asosan, signalizatsiya va elektr o’tkazuvchi suyuqliklarni (kislota, ishqor) ma‘lum sathda ushlab turish uchun ishlatiladi. Omik signalizatorlarning ishlash prinsipi ta‘minlash manbai elektr zanjirining nazorat qilinayotgan muhit orqali tutashishga asoslangan. Bu muhit muayyan omik qarshilikka ega bo’lgan elektr zanjiridan iborat. Tajriba omik sath signalizatorlari 2*10-3 sm va undan yuqori o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan muhitlarda ishlatilishi mumkinligini ko’rsatdi.

Signalizator o’zgartgich va ta‘minlash blokidan iborat. Asbob bir-biridan yakkalangan ikki elektrodni o’z ichiga oladi. Ta‘minlash blokida pasaytiruvchi transformator bilan elektromagnit rele kiradi. Agar suyuqlik sathi elektrodlardan past bo’lsa, elektrodlar o’rtasidagi elektr zanjir ulanmaydi. Suyuqlik sathi ko’tarilganda elektrodlar ulanib zanjir orqali tok o’ta boshlaydi. Transformatorning ikkilamchi cho’lg’amida kuchlanish induktivlanadi.

Elektromagnit rele g’altagidan tok o’tadi va kontaktlar signal lampasi zanjirini ulaydi. Elektrodlar sifatida metall sterjen yoki naychalar va ko’mir elektrod ishlatiladi.

Asbob 24 V gacha doimiy kuchlanish yoki 36 V gacha o’zgaruvchan kuchlanish bilan ta‘minlanadi. Kuchlanishning kattaligi nazorat qilinayotgan muhitning o’tkazuvchanligiga, uning turi (doimiy yoki o’zgaruvchan) esa muhitning xususiyatlariga bog’liq.

Asboblar ishchi muhitning 2000S gacha bo’lgan haroratida ±10 mm hato bilan ishlaydi.

Barcha elektrodli asboblarning kamchiligi ularni qovushqoq, kristallanuvchi, qattiq cho’kmalar hosil qiluvchi muhitlarda ishlatib bo’lmasligidan iborat.

Sig’imli va omik elektr sath o’lchagichlarda hamda signalizatorlarning turli ishlatish sharoitlariga mo’ljallangna katta nomenklaturasi ishlab chiqariladi. Ularning ko’pchiligi kimyo va oziq-ovqat sanoatida keng ishlatiladi.