5-ma’ruza. Dnk birlamchi va ikkilamchi strukturalari

 
DNK ning uchlamchi strukturasi
Ikki spiralli DNK molekulasi har qanday organizmda zich holda joylashib 
uch o`lchovli murakkab strukturani hosil qilishi mumkin. Prokariot organizmlarda 
ikki zanjirli DNKning kovalentli tutashtirilgan aylana shaklidagisi chap

---

3-rasm. Qo`sh spiralning A va B chizmasi 
superspiral holatidagi ko`rinishi uning uchlamchi strukturasini yaratadi. DNK ning 
superspiralizatsiyasi nihoyatda katta bo`lgan molekulani kichik hajmdagi 
hujayraga joylanishini ta'minlaydi. E coli DNK sining uzunligi 1 mm, hujayrasi esa 
5 mkm dan oshmaydi. DNKning superspiralizatsiyasi zanjirning ajralishini, 
replikatsiya jarayonining dastlabki bosqichini tezlashtirishda va transkripsiyani 
boshlash uchun zarur omil hisoblanadi (4-rasm). 
DNK ning uchlamchi strukturasi xromosomadagi oqsil bilan kompleks holda 
shakllanadi. 

---

4-rasm. Qo`sh spiralli DNK shakllari 
1-chiziqli struktura; 2-aylana shakldagi DNK;
3-halqali superspiral; 4-ixcham o`ralgan struktura. 
Ayrim viruslar, mitoxondriya, xloroplastlar va boshqa ob'ektlardan ajratib 
olingan tabiiy holdagi DNK aksariyat, qo`sh spiralli zanjir alohida qismlari 
bo`yicha superspiral holda joylashadi. 
Xromosomadagi giston xilidagi oqsillar asosli hossaga ega bo`lib, DNK dagi 
kislotali guruhlar bilan ion bog`lari va qo`shimcha ta'sirlar yordamida bog`lanib, 
xromatinni hosil qiladi. 
Xromatin va xromasomada DNK superspirallangan holatida bo`lib, bir 
necha
bosqichli superspirallanishni kuzatish mumkin. Birinchi bosqichda 
xromatinda DNK o`ta zich, bir-biriga o`ralgan, ixcham shaklda bo`ladi. DNK 
molekulasining 200 nukleotid masofasi giston oqsili bilan qoplangan matinning 
birligi-nukleosomani tashkil qiladi. Dezoksiribonukleoproteid tasmasi o`z 
navbatida ikkinchi tartibli spiralni hosil qiladi. Ko`rsatilgan birliklar 5, 10, 13 va 
50 nm larda qaytariladi. Xromosomadagi gistonlar spiralning ichki qismida 

---

joylashadilar. DNKning superspiral holatidan oddiy holatga va aksincha bo`lishi 
topoizomeraza fermentlari ishtirokida sodir bo`ladi.