5-mavzu: Gap va so’z birikmasi ustida ishlash darslari ishlanmasini tuzish

II sinf.
MAVZU: Gap (gap asosini aniqlash)
Darsning maqsadi: 1. O‘quvchilarda gap kim yoki nima haqida aytilganini (egani) va u haqda nima deyilgan so‘zni (kesimni) gapdan topish ko‘nikmasini shakllantirish.
2. Nutqdan –gapni ajratish ko‘nikmasini o‘stirish.
Darsning borishi.
1. Uy vazifasi tekshiriladi.
2.Gap mavzusi esga tushiriladi. O‘quvchilar diqqatiga quyidagi gaplar havola qilinadi.
1. O‘qituvchi bolalarni o‘qitadi.
2. Kuzda har xil mevalar pishadi.
3. Tikuvchi kiyimlarni tikadi.
4. O‘quvchilar kitoblarni sevib o‘qiydilar.
Matnda nechta gap berilgan?
1.Gap nimalardan tashkil topadi?
2. Og‘zaki nutqda biz bir gapni ikkinchisidan qanday ajratamiz?
3. Yozuvda gapni boshi va oxiri qanday belgilanadi?
O‘qituvchi yuqoridagi savol-javobdan so‘ng, o‘quvchilar javobini umumlashtiradi. Demak, gap tugallangan mazmun bildiradi. Gap oxiriga uning mazmuniga qarab nuqta, so‘roq va undov belgisi qo‘yiladi. Gap so‘zlardan tuzilib, uning birinchi so‘zi bosh harfi bilan yoziladi.
3. O‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini jadvalga qaratadi. Har bir gap quyidagicha tahlil qilinadi:
-Birinchi gapda kim haqida aytilgan?
-O‘qituvchi so‘ziga savol bering? (kim?) uning tagiga bir chiziq chizamiz. (O‘qituvchi flomaster yordamida jadvalga chizadi.);
-O‘qituvchi haqida nima deyilgan?
-O‘qitadi so‘ziga savol bering (nima qiladi?) Uning tagiga ikki chiziq chizamiz (o‘qituvchi chizadi).
-Ikkinchi gap nima haqida aytilganini qaysi so‘z bildiryapti? (Mevalar)-savol bering (nimalar?) tagiga chizamiz.
-Mevalar haqida nima deyilgan? (pishadi) tagiga chiziladi.
Shu tariqa keyingi gaplar ham tahlil qilinadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi tagiga chizilgan so‘zlar gapning asosiy mazmunini bildirishini, yana shunday so‘zlar ishtirokisiz so‘zlardan loaqal bittasi ham gapda ishtirok etmasa, gap mazmuni jihatdan yakunlanmay qolishi yoki noaniq bo‘lib qolishi tushuntiriladi. Uni misollar bilan ko‘rsatadi.
Masalan, o‘quvchilar maktabga boradilar gapida gapning asoslaridan biri o‘quvchilar so‘zi
tushib qolsa, gapimiz noaniq bo‘lib qoladi, o‘quvchilar haqida nima deyilgan so‘z tushib qolsa (boradilar), gap mazmuni ifodalanmaydi.
Darslikda qoida o‘qitiladi.
3. Darslik bilan ishlash;
261-mashq yozma bajariladi.
O‘quvchilar matnda nechta gap mavjudligini, gapning grammatik asoslarini o‘qituvchi yordamida topadilar va ularning tagiga chizadilar.
262-mashq yuqoridagi mashq asosida o‘quvchilar tomonidan mustaqil bajariladi.(Bunda o‘quvchilar ushbu mashqni maxsus mustaqil ish daftarlariga yozib o‘qituvchiga topshiradilar.
4. Jadval asosida og‘zaki mashq.
Kim? bemorlarni davolaydi.
Nima? sichqonlarni tutadi.
Nima? yuk tashiydi.
O‘qituvchi xattaxtaga qo‘yish uchun kerakli bo‘lgan so‘zlarning rasmlarini qo‘yadi
(shifokor, mushuk, tuya ). O‘quvchilar tayanch so‘zlar yordamida gaplarni o‘qiydilar va gaplar og‘zaki tahlil qilinadi.
5. Taxminiy tayyorgarlik ko‘rib bog‘lanishli gap tuzib va uni yozish.
Video orqali “Bog‘bonlarga yordam” lavhalari ko‘rsatilib, hikoya yozish topshiriladi. Gap tuzishda har bir so‘zni takroriy ishlatishning oldini olish uchun ma’nosi yaqin so‘zlardan foydalanish tushuntiriladi, masalan, bolalar, qizlar, o‘quvchilar, o‘rtoqlar. Bu so‘zlar doskaga katta harf bilan yoziladi.
6. Uyga vazifa 263-mashq. O‘qituvchi uyga vazifani qanday bajarishni tushuntirib beradi. O‘qituvchi tavsiya qilgan mavzu (“Paxta terimida”, “Oila davrasida”, “Onamga yordam” kabi) yuzasidan ikkita gap tuzadilar. Uning grammatik asoslarini topadilar.