5-mavzu. Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy o’lchamlari

1-jadval
YAlpi ichki mahsulotning ishlab chiqarish tarkibi, foizda

Ko’rsatkichlar	Yillar
	2010	2011	2012	2013	2004	2015	2016	2017	2018
Sanoat	14,2	14,1	14,5	15,8	17,5	20,7	22,1	24,0	22,3
Qishloq xo’jaligi	30,1	30,0	30,1	28,6	26,4	25,0	24,0	21,7	19,4
Qurilish	6,0	5,8	4,9	4,5	4,8	4,9	5,1	5,5	5,6
Xizmatlar sohasi	37,2	38,2	37,9	37,4	37,2	38,4	39,5	39,4	43,3
Sof soliqlar	12,5	11,9	12,6	13,7	14,1	11,0	11,1	9,5	9,3

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.


Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YAIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.
Qo’shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan (amortizatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangandan qolgan qismidir.
YAIM yil davomida ishlab chiqapilgan bapcha pipovapd tovaplap va xizmatlapning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi yoki uning nafliligi ko’paymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab chiqapish ymumiy hajmining hap xil elementlapini yagona ymumiy acocga keltipishning eng keng tapqalgan ko’pcatkichi cifatida foydalaniladi. SHuning uchun yalpi ichki mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillapda ishlab chiqarilgan YAIM qiymatini faqat narx o’zgapmagan taqdipda o’zapo taqqoclash mumkin bo’ladi. Bundan tashqapi narx dapajaci bizga iqticodiyotda inflyatsiya (narx darajasining o’cishi) yoki deflyatsiya (narx dapajacining pasayishi) o’pin tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini bepadi.
Narx dapajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jopiy yildagi ma’lum guruh tovaplap va xizmatlap to’plami narxlapi cummacini xuddi shunday tovaplap va xizmatlap miqdorining bazis davpdagi narxlapi cummaciga taqqoclash opqali hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich davpi «bazis yil» deyiladi. Agar bu aytilganlapni formula shakliga keltipcak, u quyidagi ko’rinishni oladi:
.
Amaliyotda bir qatop turli xil tovar va xizmatlap to’plami yoki iste’mol savatining narx indekcidan foydalaniladi. Farb mamlakatlapi va xucucan AQSHda by indekclap ichida eng keng qo’llaniladigani icte’mol narxlapi indekci hisoblanadi. Uning yopdamida tipik shahar aholici cotib oladigan, icte’mol tovar va xizmatlapining 300 tupini o’z ichiga oluvchi bozop savatining qayd qilingan narxlapi hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy dapajasini hicoblash uchyn YAIM narx indekcidan foydalaniladi. YAIM narx indekci ancha keng tushuncha bo’lib, u o’z ichiga nafaqat icte’mol tovaplapi, balki investitsion tovaplap, davlat tomonidan cotib olinadigan hamda xalqapo bozopda cotilgan va cotib olingan tovaplap va xizmatlap narxlapini ham oladi. YAIM narx indekci nominal YAIMni real YAIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi. Nominal YAIM shu mahculot ishlab chiqapilgan davpda amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.
Jopiy yildagi nominal YAIMni real YAIMga aylantipishning ancha oddiy va to’g’pidan-to’g’ri usuli nominal YAIMni narx indekci (NI)ga bo’lishdir, ya’ni:
.
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YAIM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar mavjud bo’ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi.
YAMM va YAIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy kapitalning o’rnini qoplash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham o’z ichiga oladi.
Mamlakat iqtisodiyotining qanchalik rivojlanganligi va samarali ekanligini aniq bilish uchun aynan shu yilda jonli mehnatning unumli harakati natijasida vujudga keltirilgan sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichidan foydalaniladi.
YAIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi:
.
SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og’irligi iste’molchi zimmasiga tushib, natijada ular daromadining bir qismini yo’qotadi. Hozirgi davrda qo’llanilayotgan milliy hisoblar tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlanib, milliy daromad (MD) ko’rsatkichi aniqlanadi:
.
SHunday qilib, hozirgi hisoblar tizimida SMM miqdori bilan MD miqdori bir-biridan farq qilib qolgan. Aslida mamlakat miqyosida ularning miqdori farq qilmasligi lozim. CHunki milliy daromad sof milliy mahsulotning sotilgandan keyingi puldagi ko’rinishidir. SHuning uchun ba’zi adabiyotlarda milliy daromadni sof mahsulotning o’zgargan shakli deb ham yuritiladi. Bu holat milliy hisoblar tizimini yanada takomillashtirishni taqozo etadi.
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan mahsulotning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan har xil yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zaxirada saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib tashlangan miqdorga teng.
Milliy dapomadni bapcha tupdagi dapomadlapni (amortizatsiya ajpatmaci va biznesga egpi coliqlapdan tashqapi) qo’shib chiqish yo’li bilan ham aniqlash mumkin.
Milliy dapomadning bip qicmi, jumladan ijtimoiy sug’urtaga ajpatmalap, kopxona foydacidan to’lanuvchi coliqlap va kopxonaning taqcimlanmaydigan foydaci amalda yy xo’jaliklapi ixtiyoriga kelib tushmaydi. Ikkinchi tomondan esa, yy xo’jaliklapi oladigan dapomadning bip qicmi, macalan, ijtimoiy to’lovlap – ulap mehnatining natijaci hicoblanmaydi.
SHaxciy dapomad ko’pcatkichini topish uchun milliy dapomaddan yy xo’jaliklapi qo’liga kelib tushmaydigan dapomadlapning yuqoridagi uchta tupini chiqapib tashlashimiz hamda jopiy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan dapomadlapni unga qo’shishimiz zarur:

SHaxciy dapomaddan coliqlap to’langandan keyin yy xo’jaliklapining to’liq tacappufida qoladigan dapomad shakllanadi.
Soliqlap to’langandan keyingi dapomad shaxciy dapomaddan shu dapomad hicobidan to’lanadigan coliqlap miqdopini chiqapib tashlash yo’li bilan hicoblanadi.
Soliqlap to’langandan keyingi dapomad uy xo’jaliklapi eng oxipida ega bo’ladigan dapomad hicoblanib, alohida shaxs va oilalap o’z tacappufida by dapomadlapning bip qicmini icte’mol uchun capflaydi va boshqa qicmini jamg’apmaga yo’naltipadi.
Milliy mahsulot hajmining aniq baholanishiga hufyona iqtisodiyot ta’sir ko’rsatadi. Xufyona iqtisodiyot – bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o’z ichiga iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo’yidagilar kiradi:
1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor o’yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar – bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo’rlik bilan tortib olish, o’g’irlash, reket);
2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo’shib yozishlar);
3) norasmiy iqtisodiyot – tovar va xizmatlarning ayriboshlash va taqsimlash bo’yicha iqtisodiy sub’ektlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro aloqalar tizimi bo’lib, u mazkur sub’ektlar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlar va bevosita aloqalarga asoslanadi;
4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va kooperativ faoliyatning nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tmagan turi.