5-mavzu. XIX asr oxiri XX asr boshlarida buxoro amirligi va xiva xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot reja

X iva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz) (1864-1910 yy. )
Ular o’z hisoblaridan bir qancha maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov do’sti Bekjon Rahmonov bilan bu maktablar uchun darslik kitoblarini ham yozishgan. Xonlikda jadidchilik harakatining shakllanishida Munis, Ogahiylar asos solgan va keyinchalik Bayoniy boshchiligida davom ettirilgan tarixchilik va tarjimonlik maktabining mavjudligi, tarix va o’tmishga e’tiborning kuchliligi ham katta rol o’ynagan. Shuningdek, Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakllanishida tashqi omil, ya’ni Rossiyadan kelgan ilg’or fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun qilingan yoshlar va Rossiyadagi o’zgarishlar ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Jadidchilikning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lgan matbuot Xiva xonligi hududida mavjud bo’lmasa ham xonlikdagi ilg’or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya, shuningdek, Toshkent, Samarqand va Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va jurnallari bilan tanishib borganlar.
Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914 yil avgust oyida yosh xivaliklar tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936) saylangan. Yosh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov (1874-1929)ning ham o’rni bo’lakcha edi. Yosh xivaliklar dasturining asosini mavjud tuzum doirasida islohotlar o’tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi.
Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og’irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi 1915-1916 yillarda turkmanlar Junaidxon boshchiligida qo’zg’olon ko’tardilar. Turkman, o’zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini yosh xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo’llab-quvvatlashdi.
1917 yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon Qrimda dam olayotgan edi. Shuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz kechganini eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga chiqqan davlat arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz Hoji Yusupovlar ham bor edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o’z sovetlarini tashkil qilishgan edilar. Ana shu sovetlarning faollaridan Latipov, Tiniyev va boshqalarning tashviqotlari bilan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq yosh xivaliklar 4 aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod qilishi uchun tuplangan tantanaga kishilarni yig’ib borib, soldatlardan Xiva xonini ag’darib tashlashni so’rashdi. Garnizon boshlig’i xonni taxtdan olib tashlamaslik talabi bilan yosh xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5 aprel kuni Asfandiyorxon rus soldatlari himoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo’yiladigan talab (manifest)ni imzolashga majbur bo’ldi.
Manifestga asosan xon hokimiyati qoshida qonun chiqaruvchi organ ─ majlis va nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig’ini 1917 yil 26 aprelda bo’lib o’tdi. Unda majlis raisi etib Bobo Oxun Salimov, nozirlar kengashining raisi etib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan davlat organlari tarkibida yosh xivaliklarning a’zolari ko’pchilikni tashkil qilar edi. Lekin, keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig’i general Mirbadalov va Zaysevlarning yordami bilan majlisdan yosh xivaliklarning a’zolarini siqib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir qancha Yosh Xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yaqubov va boshqalar xonning ta’qibidan qutulish uchun To’rtko’l, Chorjo’y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketishdi.
Bu paytda To’rtko’l va Toshkentda sovet hokimiyati o’rnatilgan edi. Sovet hukumati orqali yosh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaysev, Junaidxonlarga o’z hamfikrlarini zindondan ozod qilishni talab qilib, yuborgan bir qancha telegrammalari hyech qanday natija bergani yo’q. Aksincha, oktyabr to’ntarishidan keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va Asfandiyorxon o’zining harbiy tayanchidan mahrum bo’ldi. Bu 1916 yil qo’zg’olonidan keyin Eronga qochib ketgan Junaidxonning Xiva xonligiga qaytib kelishi va bu yerda katta mavqyega ega bo’lishiga sabab bo’ldi. Chunki, mingdan ortiq qurollangan sarbozlarga ega bo’lgan Junaidxon bilan murosa qilmasdan Asfandiyorxon va uning atrofidagi a’yonlar bundan keyin hokimiyatni saqlab qolishga tayanchlari yo’q edi. Shuning uchun ham Asfandiyorxon Junaidxonni “sardori karim”, ya’ni xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. Shu bilan o’zi Junaidxon qo’lidagi qo’g’irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa to’la ravishda Junaidxon qo’liga o’tdi. Toshkentga yetib kelgan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq yosh xivaliklar 1918 yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan biri bo’lgan Yusuf Ibragimovning maslahati bilan o’zlari to’rt kishi bo’lishiga qaramasdan yosh xivaliklar partiyasining markaziy qo’mitasini tashkil qildilar.
1918 yil oktyabr oylariga kelganda yosh xivaliklar ta’siri bilan Junaidxon va Asfandiyorxon o’rtasiga nizo solindi va buning oqibatidaJunaidxonning o’g’li Eshim tomonidan Asfandiyorxon pichoq urib o’ldirilgan. Uning o’rniga akasi Sayid Abdullaxon xon deb e’lon qilindi. Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo’lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil noyabr oyida Amudaryoning o’ng qirg’og’idagi yerlarda tashkil qilingan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marotaba samarasiz urushlar olib bordi. 1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o’rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan Junaidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo’lib, unga ikkala tomon ham amal qilmadi.
Bu paytda To’rtko’lda mulla Jumaniyoz Sultonmurodov boshliq yosh xivaliklar partiyasining qo’mitasi tuzilgan bo’lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o’tganlar hisobiga kundan-kunga ko’payatgan edi. Ularni sovet hukumati xivalik inqilobchilar deb, bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan. Mana shu yosh xivaliklarning talablari va turkman urug’lari orasida Qo’shmamedxon, G’ulomalixon kabi urug’ sardorlarining Junaidxon bilan kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov rahbarligida 1919 yil 22 dekabrda mustaqil davlat-Xiva xonligi hududiga bostirib kirdilar. 1920 yil 1 fevralda Junaidxon qo’shinlarini tor-mor qilgan qizil armiya Xiva shahriga kirib bordi. 2 fevral kuni so’nggi Xiva xoni Sayid Abdullaxon taxtdan voz kechdi.
Rossiya Turkistonni o’z musamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noroziligi, nafrati oshib bordi, qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi.
Qo’zg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, kambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g’uro’rini yuqotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar.