5-modul: Po‘lat va cho‘yanlar, ularning tasnifi, markalanishi. Rеja

Uglerodli po‘latlar
Amalda tarkibida 1,7% dan oshmaydigan po‘latlar ishlab chiqariladi. 1,75 
dan oshsa po‘lat kuchli qattiqlashadi (ayniqsa, toblashda) va mo‘rt bo‘ladi: amalda 
ishlatilib bo‘lmaydi. 
Uglerod miqdoriga qarab 3 xil bo‘ladi: 
1.
Kam uglerodli C

0,09-0,25% 
2.
O‘rta uglerodli C

0,25-0,45% 
3.
Yuqori uglerodli C

0,.45-0,75%. 
Kimyoviy tarkibi murakkab; po‘lat tarkibida uglerodlardan tashqari Mn, Si, 
S, P, O, N, H, C
2
, Ni, Cu va boshqalar bo‘ladi. Bulardan ba’zilari (Mn, Si) yana 
atayin kiritilishi mumkin. Bunda po‘lat legirlangan po‘lat deb nomlanadi. O‘zi 
po‘latda Mn=0,8%, S=0,4% bo‘ladi. S, P, O, N, H larni po‘lat tarkibidan butunlay 
chiqarib tashlashni amaliy iloji yo‘q. C
2
, Ni, Cu lar esa po‘latga ruda tarkibiga 
tasodif kiradi. Uglerodli po‘latlar mashina detallari, har xil konstruktsiyalar, 
o‘lchash va kesuvchi asboblar hamda boshqalar tayyorlashda asosiy material 
hisoblanadi. 
Har qanday metall qotishmalari kabi uglerod po‘latlarni ham tuzilishi va 
xossalarini termik ishlash yo‘li bilan o‘zgartirish mumkin. Uglerodli po‘latlarni 
termik ishlash samaradorligi ancha yuqori: qattiqligini va puxtaligini 5-10 barobar 
oshirish mumkin. Lekin elastiklik moduli 5% dan ortiq o‘zgarmaydi. 
 
 
 

---

Uglerodli po‘latlarni klassifikattsiyasi. 
 
Ishlatish joyiga qarab 2 guruhga bo‘linadi: 
1.
Konstruktsion po‘latlar. 
2.
Asbobsizlik po‘latlar. 
Konstruktsion po‘latlar tarkibida uglerod 0,02 dan – 0,6% gacha bo‘ladi. 
C=0,8% po‘latlar konstruktsion po‘lat sifatida ishlatiladi. Konstruktsion po‘latlar 
xalq xo‘jaligining turli sohalarida ishlatiladi: mashina va agregat detallari, qurilish 
konsvuktsionlari, temir yo‘l transporti vositalari, rels, truba, sim va boshqa 
buyumlar uchun asosiy material. Bu po‘latlarga quyilgan umumiy talab bu – 
mustahkamlik bilan plastiklik, shuningdyoq yaxshi texnologik xossalar. 
Asbobsozlik po‘latlar tarkibida uglerod C=0,7-1,7% bo‘ladi: У7A…У13A. 
Bularning qattiqligi HRC=50-60, issiqga bardoshligi 260
0
C gacha.