6-mavzu. Auditorlik tekshiruvida firibgarlikni aniqlash

2. Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi

“Firibgarlik” terminii bundan 30 yil oldin Don Kressi tomonidan kiritilgan edi. Don Kressi firibgarlik mohiyatini o’rganib, barcha firibgarlikda mavjud bo’lgan uchta omilni ajratib ko’rsatdi. Keyingi yigirma yil davrda firibgarlik uchburchak modeli mustahkamlandi.

Ilovada berilgan firibgarlikning uchta elementi quyidagilarni o’z ichiga kamrab oladi:

• Firibgarlikni amalga oshirish uchun rag’bat;

  
  

• Firibgarlikni amalga oshirish va uni yashirish imkoniyati;

  
  

• Ratsionalizatsiya – o’z firibgarliginii oqlash uchun kerak bo’lgan firibgarning fikrlash tarzi.

  
  

Moliyaviy hisobot bilan bog’liq bo’lgan katta qo’llamli salat yog’i firibgarigi bugungi kundagi firibgarlikka misol bo’la oladi. Mazkur firibgarlik Nyu-Djersida Xom ashyo o’simlik yog’i Itifoqi tomonidan amalga oshirilgan edi. Uning kontseptsiyasi oddiy bo’lgan: kompaniya o’zining amalda mavjud bo’lmagan zaxiralarini ko’p deb ta’kidlab, o’zining moliyaviy holatini yuqori ko’rsatadi. Ortiqcha ko’rsatillgan aktivlar kompaniyaga xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni ortiqcha ko’rsatishga imkon beradi. Umuman olganda firibgarlik kreditorlar va ta’minotchilarga tahminan 150 mln AQSh dollariga aylandi (jorriy kursada 1 mlrd dollar). Firibgarlik oddiy tusda sodir qilingan edi. Kompaniya katta tsisternalarda salat yog’ini saqlagan, U katta hajmda o’simlik yog’igko’rib chiqqan.

Firibgarlik kompaniya tomonidan quyidagicha amalga oshirilgan:

• Birinchidan, u tsisternalarni katta hajmdagi suv bilan to’ldirigan.

  
  

• Ikkinchidan, oqibatda suvning sathi yog’ bilan qoplanadi. Buning natijasida auditor tsisternani tekshirganda uning yuqori, ya’ni yog’li sathini ko’rgan.

  
  

• Uchinchidan, kompaniya auditorning tekshiruv marshrutini hisobga ollib, bir tsisternadan ikkinchi tsesternaga suvni haydab turgan.

  
  

Mazkur firibgarlik bugungi kunda ham ayrim firibgarlar tomonidan amalga oshirilmoqda. Chunki nopok shaxslar firibgarlikni amalga oshirish maqsadida inventirizatsiyadagi kamchiliklardan foydalanmoqda.

Mazkur elementlar bilan bog’liq omillar firibgarlik yoki qizil bayroqlar riski omillari deb nomlanadi.
Oddiy misol sifatida qurilish kompaniyada sodir bo’lgan firibgarlik ko’rsatiladi. Kompaniya yo’l qoplamasi tagidan kanalizatsiya va suv oqish bilan bog’liq ishlarni amalga oshirdi. Dastlab bu ishlar uncha katta bo’lmagan summadan boshlanib, ish yakunida bir yilda undan olingan daromad 30 mln dollarni tashkil qildi. Qurilish ishlari Michigan va Kolorodo shtatlarining turli xududlarida amalga oshirlgan. Kompaniyalar ko’p holatlarda qurilish materiallarini ish bajarilayotgan joydan sotib oladi. Bitimga qurilish vakilari imzo qo’yyadi va to’lovni amalga oshirish uchun u buxgalteriyaga yuboriladi.
Firibgarlik uchburchagi mazkur holatda qanday ishlashini ko’rib chiqamiz. Firibgarlikning mohiyati shundan iboratki, buxgalter sohta ta’minot uchun qalbaki xujjat tayyorlaydi. To’lovni amalga oshirish maqsadida hisob yozuvini, kvitantsiyani va xaridga buyurtma tayyorlaydi.
Birinchidan, firibgarlik amalga oshirilishi uchun qandy rag’batlar mavjud bo’lgan? Buxgalter ko’p sonli moliyaviy muammolar bilan duch kelgan. Bu muammolar qarib qolgan ota-onalarini boqish, ularning dori-dormonga ketgan xarajatlarini o’z zimmasiga olish kabilardan iborat bo’lgan. Ikkinchidan, yangi prezident xarajat moddalarini hali belgilashga o’lgurmagan. Chunki imkoniyat bu uchun mavjud emas edi. Uchinchidan, oqilona harakat qilish ancha murakab bo’lgan. Firibgar bunday firibgarlikda bir marta qo’shimcha daromad olish va u xech qachon fosh etilmasligiga ishonch hosil qilgan. Bundan tashqari, bu firibgarlik keyincha yanada foyda keltirish mumkinligi to’g’risida o’ylagan. Bu ishning boshqa bir nozik tomoni shundan iborat ediki, yangi prezident barcha vitse-prezidentlarni takdim qilgandan so’ng superrvizorlar yangi pikaplarga ega bo’lgan. Buxgalter esa bittasiga ham ega bo’lmadi. U xatto bonus ham olmadi.
Buxgalterning fikricha, u olgan pullar raxbariyat va vitse-prezidentlar olayotgan puldan uncha farq qilmagan. Boshqacha qilib aytganda u o’z xatti-xarakatini oqilona bilib, to’lovlarni haqiqiy olayotganligiga o’zini ishontirdi. Agar firibgarlikning mazkur uch elementlarining biri ( tibbiy muxtojlik, nazoratning ichki vositalariniing yomon holatda bo’lganligi, ratsionalizatsiyalash) bo’lmaganda edi, uning sodir etilish ehtimoli mavjud bo’lmas edi.
Shunday qilib, auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib chiqqayotganda –aktivlarni noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi – firibgarlik uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish boshlashi lozim.
Firibgar sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.
Auditorlik guruh har bir tadbir bo’yicha firib sodir etilishiga bo’lgan rag’bat yoki bosimni , shu jumladan firibgarlik sodir etililshi mumkin bo’lgan ehtimoliy sohalarni ham ko’rib chiqishi lozim. Bu rag’batlar quyidagilarni kamrab oladi:

• kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;

  
  

• har qanday yaxshi foyda yoki yaxshilangan balans uchun boshqa moliyaviy bosimlar;

  
  

• qarz shartnomalari;

  
  

• aktsiyalar optsioni qo’llashining oxirigacha yoki muddati tugaguncha;

  
  

• moliyaviy natijalar , kompaniya faoliyatining og’ir ahvoli yoki kompaniya faoliyatining davom etilish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy farofonlik;

  
  

Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:

• jiddiy moliyaviy ishlar kabi shaxsiy omilllar;

  
  

• shaxsiy daromad imkon bermagan farovon hayot kechirish uchun oila, do’stlar tomonidan ko’rsatilgan bosim;

  
  

• Qimor o’yinlarga va norkotiklarga moyillik.

  
  

Firibgarlikni sodir etish imkoniyati. Firibgarlikni sodir etish imkoniyati firibgarlik tadqiqotlarining asosiy va izchil jihatlari hisoblanadi. “Har bir kishi firibgarlikni sodir etish mumkin” tushuncha o’z oydinligiga qaramasdan u aslida ko’p ma’nolarni bildiradi.

Bu degani nafaqat firibgarlik sodir etish uchun imkoniyat borligini, balki nazorat yo’qligini yoki bitimlar bilan bog’liq murakabliklar mavjudligini va bunday holatda jinoyatchi qo’lga tushish imkonniyati past ekanligini bildiradi.
Auditor ko’rib chiqishi kerak bo’lgan firibgarlikni amalga oshirish imkoniyatlari quyidagilarni kamrab oladi:

• Ishtirokchilar bilan katta bitimlar tuzish;

  
  

• Kompaniyaning tanlagan munosabati ta’minotchi va mijozlarga muddat va shartlarni qo’yish imkoniyatining mavjudligi yoki mavjud emasligini bildiradi. Bu holat shaxslarga firibgarlik operatsiyalarni amalga oshirish uchun imkon beradi evi bermaydi;

  
  

• Rahbariyatning aktivlar yoki buxgalteriya baholarida kelisha olmasligi.

  
  

• Murakab yoki nobarqaror tashkiliy tuzilma.

  
  

• Nazoratnin kuchsiz yoki mavjud bo’lmagan ichki vositalari.

  
  

Firibgarlikni ratsionalizatsiyalash.

Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi. Ratsionalizatsiya o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi shaxsni o’z tarkibiga oladi. Firibgarlik bilan bog’liq moliyaviy hisobot uchun ratsionalizatsiya “kompaniyani saqlab qolishdan” shaxsiy ochko’zlikgacha tebranib, quyilagilarnii o’z ichiga oladi:
Barchalar moliyaviy hisobot bo’yicha oz-oz aldaydi; biz hamm usha o’yinni o’ynaymiz.
XYZ kompaniyani sotib olish yoki xodimlarimizni aktsiyalar optsioni orqali saqlab qolish uchun aktsiyalarning yuqoriroq kursini talab qilamiz.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy ratsionalizatsiya bo’ladi:

• oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish maqsadida amalga oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;

  
  

• agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila, avtomobil, uy va boshqalardan) mahrum bo’lamiz;

  
  

• tiashqaridan xech qanday yordam kelmaydi;

  
  

• bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda qaytaramiz;

  
  

• biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va ishonch to’g’risida o’ylamaymiz.

  
  

3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar

SODIR ETILGAN FIRIBGARLIKKA MISOLLAR
Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani sotish kompaniyasiga aylantirdi.
Bitimlar yomon bajarilganligi natijasida rahbariyat moliyaviy kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi:

• 
  
  qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga o’tkazish;
  
• 
  
  o’z nazorati ostitda bo’lgan maxsus maqsadli kompaniyalarga sotish orqali qadrsizlanib qolgan aktivlar bo’yicha daromadlarni tan olish;
  
• 
  
  sotish va daromadni dastlabki tan oldishdan keyin enronga qaytib kelgan aktivlar bilan bog’liq bitimlarda ishtirok etish.
  
• 
  
  bir-biri bilan bog’liq bo’lgan boshqa ko’p sonli operatsiyalar.
  

WORLDCOM kattaligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turuvchi (AT&Tdan keyingi) katta masofali amerika telefon kompaniyasi edi. Kompaniya o’z usishida tajovuz strategiyani qo’llab keldi. U boshqva telekommunikatsion kompaniyalarnii sotib ola boshlagan edi. Mazkur sotib olishlarning natijalri tebranganda raxbariyat xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni quyidagilar orqali qo’paytirdi:

• 
  
  xarajatlarn kamaytirish uchun sotib olish orqali belgilangan restrukturizatsiyalashning ishlatilayotgan zaxiralari, masalan, kompaniya sotib olingandan keyin hosil bo’lgan ortiqcha yig’ilgan zaxiralar va kelajakdagi xarajatlarni kamaytirish uchun . .. zaxiralarni ishlatish;
  
• 
  
  liniyani kapitallashgan xarajatlari
  

• Parmalat sut, meva sharbatlari va oziq-ovqatning bshqa turlari bilan shugullanuvchi Italiyaning transmilliy kompaniyasidir. XX asr 90-yillarining oxirida kompaniya turli xil sho’’ba korxonalarini qarzga sotib olgan edi. Natijada firibgarlik Evropa miqyosida katta inqirozga olib keldi. Kompaniya sho’’ba korxonalaridan naqd pulni quydagi murakab chizma orqali tortib olgan edi:

  
  
• 
  
  ko’paytrilib ko’rsatilgan naqd pul va naqd pulning qalbaqi yozuvlar vaholanki yirik banklarada saqlangan;
  
• 
  
  kamaytirilib ko’rsatilgan qarz offshor zonalarda , masalan, Karib degizi mamlakatlarida joylashgan sho’’ba korxonalari bilan murakab munosabatlarda bo’lgan.
  

HealthSouth AQShda tiklovchi statsionar kasalxonalarning eng ko’p sonli guruhini boshqaradi. Yuqori raxbariyat daromadni oshirish, aktsiyadorlar va tahlilchilar kutushlarnii qoniqtirish maqsadida kompaniya xodimlarini yuborishdi.

Keng ko’llamli chizma ishlatildi

• 
  
  Psixiatrik sessiyalarni o’ztkazganrligi uchun to’lovlar hisobini taqdim qilish, masalan, o’tkazilgan bitta mashg’ulot uchun unta alohida mashg’lotlar hisob to’lovini taqdim qilish;
  
• 
  
  Xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni yaxshilash maqsadida jurnaldagi provodkalarni to’g’rilash.
  

DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-oqibatda o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga 100 mln dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni ochishdagi turli noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:

• 
  
  Intelning rakiblari ishlab chiqargan protsessorlardan DEL foydalanmasligi uchun Intel tomonidan o’tkazilgan katta hajmdagi to’lovlar. Bu to’lovlar aslida katta pora bo’lgan.
  
• 
  
  Intelto’lovlarini operatsiya sifatida noto’g’ri ko’rsatish kompaniyaga foyda ortirishdagi ko’rsatkichlarga erishishga yordam bergan.
  

Koss Corporation amerikaning quloq tutqichlarni ishlab chiqaruvchi korxonasi hisoblanadi. Moliyaviy direktori o’zining shaxsiy xarajatlari uchun qisqa vaqt ichida 31 mln dollarni o’zlashtirib oldi. Buxgalteriya foydasi 26 mln dollar bo’lgan. Oxir-oqitbatda u 34 mln dollar kompensatsiya sifatida pul to’lab, 11 yillik kamoq jazosini oldi. U firibgarlikni quyidagilar yordamida amalga oshirgan edi:

• 
  
  Quyi halqada ishlovchilarni ko’rqitish;
  
• 
  
  Amerika Ekspress orqali qilingan katta xarajatlarni tasdiqlash va boshqa korporativ kredit kartalar;
  
• 
  
  Nazoratning yo’qligi va bosh direktr tomonidan tasdiqlash;
  
• 
  
  Aud ustidan nazorat qilivchi qo’mitaning mavjud emasligi;
  
• 
  
  Ichki auditning samarali vazifasi yo’qligi.
  
• 
  
  Olimpous yirik trans milliy ishlab chiqaruvchi bo’lib, u meditsina, ijtimoiy, sanoat va boshqa sohalarda faoliyat olib boradi.
  

• Yashirin zararlar yigirma yildan oshiq vaqt davomida qimmatli qog’ozlar investitsiyalari bilan bog’liq bo’lgan.

  
  
• 
  
  Buxgalteriya hisobi bo’yicha masalalar ularning tashqi auditorlari bilan bog’liq bo’lgan;
  
• 
  
  takomillashgan firibgarlik. Bu firibgarlik buxgalteriya noto’g’riliklar bilan bog’liq bo’lib, kompaniya prezidenti ishdan bo’shatilgandan so’ng aniqlangan.
  

Longtop Xitoydagi dasturiy ta’minotni ishlab chiqaruvchchi birinchi kompaniya bo’lib, NYSE listingiga kirigan edi. Kompaniya mamlakatdagi moliyaviy xizmatlar sanoatida ko’llagnilgan dasturiy ta’minotni eng yirik etkazib beruvchisi bo’lgan. Mazkur firibgarlik korporativ boshqaruvi kuchsiz bo’lgan Xitoy kompaniyalarga investorlar o’z mablag’larini kiritish jarayonida duch kelgan risklar bilan bog’liq bo’lgan.

Personal xarajatlarini boshqa yuridik shaxs nomiga o’tkazish orqali foyda ko’rsatkichlari oshirib yozilgan.

• 
  
  Dastlab tan olingan soxta daromadni qoplash uchun soxta naqd pullar.
  

Firibgarlik auditorlar tomonidan fosh etilganda auditor firmasi xujjatlarini chiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib ko’rqitgan.

Firibgarlik bo’yicha misollar audit o’tkazish bo’yicha quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  
  Auditor oliy raxbariyatga bosim o’tkazadigan tahlil va daromad kutishlari to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak;
  
• 
  
  Agar potentsal daromad bilan bog’liq muammolar bo’lsa audit tugatilmasligi lozim va yil oxiridagi asosiy operatsiyalarni tekshirish lozim;
  
• 
  
  Auditor iqtisodiy mohiyatni va iqtisodiy majburiyatlar mavjud bo’lgan tomonlarni aniqlash uchun murakab operatsiyalar mohiyatini tushunishi lozim;
  
• 
  
  Auditor firibgarlik qaerda va qanday qilib sodir etilganligini aniqlash uchun tashkilot nazoratinig ichki vositalaridagi bo’sh joylarini aniq tushunishi va tahlil qilib chiqishi lozim;
  
• 
  
  Firibgarlik sodir etilishini tushunish uchun auditorlik protseduralar mukammal ishlab chiqilishi lozim bo’ladi.
  
• 
  
  Firibgarlik imkoniyatini tahlil qilganda auditorlardan professsional tanqidiy yondoshuvtalab qilinishinimazkur misollar ko’rsatadi. Bu erda ular ayniqsa kengaytirilgan auditorlik protseduralar o’tkazilishi boshqa kompaniyalarga nisbatan zid emas bo’lgan ishlab chiqarish va trendlariga va natijalarga alohida e’tibor berishlari lozim bo’ladi. Bunday protseduralar firibgarlik sodir etilishiga moyilik sharoit tugulganda ko’proq firibgarlikni aniqlashga yo’naltirlgan bo’lish lozim.
  

Kasbiy tanqidiy yondoshuv nima? Xech qachon firibgarlik sodir etilmagan muxitda, tekshirish faqat tarjibaga asoslangan holatda auditor kasbiy tanqidiy yondoshuvga qanday amal qiladi? Bizning audit sohasidagi tarjibamiz noto’g’iliklar mavjud ekanliklarni tekshirishga ko’p vaqt sarf etganimizni bildirmaydi. Bu faqat audit vaqtinig ko’payishiga olib kelib, qonunbuzarliklarni aniqlashga yordam bermaydi.

O’zinig 2010 yildagi firibgarlik to’g’risidagi hisobotida Audit sifatining markazi (CAG) kasbiy tanqidiy yondoshuvni quyidagicha ta’riflaydi. Masalalarni tadqiq qilish, isbotlarni tanqidiy baholash va nomuvofiqlarga e’tibor berish orqali ma’lumotlarni tekshirish tanqidiy yondoshuv mohiyatini tashkil qiladi. Tanqidiy yondoshuv shaxsiy maqsadga erishiish emas, yoki yomon sharoit sabablarini ochib berishga mo’ljallanmagan. Tanqidiy yondoshuv – bu barcha moliyaviy hisobot beruvchilardani talab qilinadigan kasbiy xolisonaliknining muhim elementidir. Tanqidiy yondoshuv nafaqat ta’minot zanjiridagi firibgarlikni aniqlash ehtimolini oshiradi, balki firbgarlik qo’llanish mumkinlik holatini ham ochib berishga imkon yaratadi. Bu esa korxonaga firibgarlik tomonidan etkazilishi mumkin bo’lgan risk zararlarini kamaytiradi.
Auditor auditni kasbiy tanqidiy yondoshuv nuqtai nazaridan kelib chiqib rejalashtrishi, moliyaviy hisobotning jidddiy noto’g’riliklarga olib keluvchi sharoit mavjudligiga e’tibor berishi lozim. Firibgarlik mohiyatidan kelib chiqib, firibgarlik tufayli yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklar risklarini ko’rib chiqishda kasbiy tanqidiy yondoshuvga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Kasbiy tanqidiy yondoshuv auditorlik isbotlarga nisbatan tahminlar bildirib, uni tanqidiy baholaydi. Kasbiy tanqidiy yondoshuv ma’lumot va auditorlik isbotlar firibgarlik tomonidan yuzaga kelgan muhim noto’g’riliklar mavjud ekanligini ko’rsatishi mumkin yoki mumkin emasligini o’rganishni nazarda tutadi.
Standart quyidagilarni ham nazarda tutadi:
Sub’ekt raxbariyati va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan ularning to’g’ri ishlaganligi to’g’risidagi tarjibani auditor inkor qila olmaydi. Sharoitlar o’zgarib ketishi mumkinligi sababli kasbiy tanqidiy yondoshuv qoidariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. So’rov va auditorlik protseduralarni amalga oshirishda auditor kasbiy tanqidiy yondoshuvga rioya qilish shart. U raxbariyat va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarning to’g’ri ishlashligi haqidagi fikrlarga asoslangan auditrorrlik isbotlarning ishonchli bo’lmaganlarini qabul qilmasligi lozim. Raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan kasbiy tanqidiy yondoshuvni ko’llash raxbarlik vakolati berilgan shaxslar to’g’risidagi so’rab olingan ma’lumotlarni, boshqa isbotlar asosida olingan ma’lumotlarni va audit jarayonida olingan ma’lumotlarni sinchiklab ko’rib chiqishni bildiradi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuvning muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy unsurlari olingan ishonchli isbotlarni, ushbu isbotlarni tanqidiy tahlil qilishni, noto’g’riliklarga e’tibor qaratishni, tadqiq masalalarini aniqlashni kamrab oladi. Auditning mohiyati kasbiy tanqidiy yondoshuvdan iborat bo’lib, auditorni aldanishiga olib kelish imkoniyatlarini oldini olishi lozim.
COSOning uchinchi ma’ruzasi.
COSO moliyaviy hisobot bilan bog’liq firibgarlik to’g’risida uchta tadqiqot o’tkazdi.SEC tomonidan olib borilgan va 2010 yilda nashr etilgan eng so’nggi tadqiqod 1998-2007 yillarda sodir etilgan moliyaviy hisobotga tegishli firibgarlik bilan bog’liq edi. Shuningdek tahlil firibgarlik dalillarni qiyoslash, mazkur qo’llamdagi kompaniyalar tomonidan va sanoatning shu sohadagi sodir etilayotgan firibgarliklarga qarshi kurashga karatilgan. Tahlil qaysi ommilalar yaxshi ekanligini, firibgarlik va ishlov berilmagan firibgarlik o’rtasidagi farqlarni aniqlashga qaratilgan bo’lgan.
Xulosalarning ba’zi birlari quyidagilardan iborat:

• 
  
  Firibgarliknig miqdori va sodir bo’lish tezligi yuqori darajada saqlanmoqda. 300 kompaniyalar o’rtasidagi firibgarlikning sochmasi 120 mlrd dollarni tashkil qildi.
  
• 
  
  Firibgakrlik sodir qilgan kompaniyalar soni o’n marta oshib, uning hajmi 1998-2007 yillarda 100 mln dollarni tashkil qildi (oldingi o’n yillik bilan qiyoslaganda).
  
• 
  
  Ijr etivchi direktor yoki moliyaviy direktorlar moonidan sodir etilgan firibgaliklar o’ta katta bo’lgan. Ularning nomi 89 % holatda tilga olingan.
  
• 
  
  Daromad bilan bog’liq 60% firibgarlik eng keng tarkalgan firibgalik turi deb qayd etilgan (o’tgan davrdlada u 50% tashkil qilgan).
  
• 
  
  Kompaniyalarning uchdan bir qismi firibgalikni tekshirshning oxirgi qismida auditorlarni o’zgartirdi (mazkur holat haqida auditor qo’mitasi bilgan). Bu ko’rsatkich firibgarlik sodir etilmagan kompaniyalarga nisbatan qiyoslaganda kamdir.
  

COSOning oldingi tadqiqotlariga muvofiq firibgarlikning asosiy qismi OVER-The-counter (OTC) listingida bo’lgan kompaniyalarda sodir etilgan. NYSE va NASDAK bozoridagi kompaniyalar bundan xoli bo’lgan. Umuman olganda, COSOning uchinchi ma’ruzasida qayd qilinganki, moliyaviy hisobotdagi firibgarlik bugungi kunda ham jiddiy muammo bo’lib qolmoqda. Doramad bilan bog’liq bo’lgan ichki va tashqi talablarni qondirish, aktsiyalar narxini oshirish, moliyaviy ko’rsatkichlarni mustahkamlash, moliyaviy moliyalashtirishni amalga oshirish, moliyaviy natijalar asosida boshqarishga oid kompensatsiyalarni oshirish niyatlari firibgarlik sodir etilishida asosiy omil deb ko’rsatilgan.

ENRON firibgarligi: tartiblashtiruvchi holatlarni o’zgarishida asosiy omil. ENRON 2000 yillarda sodir etilgan eng mashxur firibgarliklardan biridir. Bu firbgarlik usha vaqtdagi korporativ boshqaruv, buxgalteriya hisoobi, moliyaviy tahlil, bank va tashqi auditorlik mutaxasssisligi bilan bog’lanib ketgan edi.
Firibgarllik qanday sodir etildi? degan savol tug’iladi. Aslida ENRON yangi kontseptsiya yaratgan kompaniya bo’lgan. Uning tarkalib ketishidan oldingi aktsiyalari qiymati oshib ketib, har bir aktsiyasinig narxi 90 dollar edi. Shu bilan birga oxirida aktsiyaning narxi tushib ketdi va ular o’z kerakligini yo’qotdi.
ENRONning kontseptsisiga ko’ra, u elektroenergiyani, tabbiy gaz va ular bilan bog’liq resurslar sotilishining jahon tizimini o’zgartirish orqali bozor samadorligini oshiradi. Bu energiya ishlab chiqarishini – kapiatal sig’imi katta bo’lgan jarayon – resuurslarni sotish va ishlatishdan ajratar edi. Bu bozor samaradorligini oshirib, energiya ishlab chiqarish hajmini kengaytirardi va ularning mamlakat va jahon uchun foydaliligini ko’paytirardi. Buning natijasida energiya narxi baland bo’lgan bozorga qarab yo’naltirilgan bo’lardi. Bu iqtisodiyotni asosiy tushunchaliridan biridir. ENRON mazkr daromadni olish maqsadida MBA trayderlarini yolladi va ularga katta bonus belgiladi. Trayderlar orasidagi rakobot asosli edi. Risklar ham asosli bo’lgan. ENRONning ma’lumotiga ko’ra foyda o’zini oqladi. Biroq kompaniyaning akariyat qismiga, uning yuragiga mablag’ kerak bo’lgan. Uning savdolashish darajasini biri me’yorda ushlab turish uchun katta naqd mablag’ talab qilinar edi. Bu yuqori bo’lgan foyda fond bozorining bahosiga to’g’ri kelganligini bildirardi. Kompaniyaning aksariyat yuqori lavozimli shaxslar talablari avalo aktsiyalar orqali qoplandi.
Mavjud bo’lgan firibgarlik keng tarqalgan edi. Aksariyat firibgarliklar maxsus jalb etilgan sheriklar bilan bohliq bo’lib, ular banklaornin katta miqdjordagii kreditlariga aloqasi bo’lgan. Bu kreditlar SPEga berilgan aktivlar uchun garov vazifasini o’tagan. asliyat noto’g’ri Kompaniya SPEga devalvatsiya langan aktivlarni uzatgan va foydani kitob asosida tan olgan. U kitobdan olingan o’zlashtirishlarni ushlab turib, SPE bankdan qarz olishga va ENRON aktivining sotib olishga imkoni bo’lgan. Shuningdek u kutuladigan 100 mln dollar sotuvlarni tan oldi. Shuningdek u bu foyda internet orqali filmlarni prokati bilan shug’ulllanuvchi Blokbuster qo’shma korxonasi bilan ham amalga oshishiga ishnoch bildiradi. SPE ning nuqtai nazaricha, ENRON kompaniyasining balansi sog’lom bo’lgan. Chunki bu balansdagi qarzdorlikni minimumga olib keladi. SPE barcha zararlarni yashirib, deklaratsiya qilingan daromadlarni oshirdi.
ENRON kompaniyasida firbgarliklar sodir etilishiga xatolar nimadan iborat edi? Gap shundaki, kamchiliklar juda ko’p bo’lgan va ular quydagilardan tashkil topgan:

• 
  
  Hisobot boshqaruvi. Kompaniya zaxiralar miqdori keskin oshgunga kadar xech kim oldida javobgar emas. Zaxiroalarnin oshishi daromadlarning o’sishi bilan izohlanadi.Kompaniya raxbariyati “obro’l tarixga” ega bo’lib, bundan kimki shubha qilsa u axmoqqa chiqarilar edi. Qoplama aktsiyalar narxiga asoslangan edi. Ko’rinib turubdiki, aktsiyalarning narxi yaxshi tarixga va soxta rakamlarga asoslangan.
  
• 
  
  Korporativ boshqaruv. Boshkuruv mustaqil faoliyat olib borishiga qaramay boshqaruv a’zolarining aksariyati kompaniya boshqaruvi bilan beg’araz yordam ko’rsatuvchilar orqali bog’liq bo’lgan. Kenngashning ba’zi bir a’zolari majdisda umuman qatnashmagan, ba’zilari esa qiyin savol berishmagan. Va, nihoyat, kengash “mafaatlar majorasi”dan voz kechgan. Bu esa kompaniyaning g’aznachisi Endi Fastouga tomonlar bilan operatsiya o’tkazganda katta foyda olishga imkon berdi.
  

Buxgalteriya hisobining qoidalari. Hisob maqsadga yo’nalishli va murakkab bo’ldi. Amaliyot olib boruvchilarga noaniq bo’lgan arizalarni qabul qilishga ruxsat berilgan. Bu arizalar maxsus yo’naltirilgan korxonalar bilan aloqasi bo’lib, lizing operatsiyalari uchun mo’ljallangan. Ular banday hisob oldin xech qachon mo’ljallanmagan korxonalarga ariza olishadi. Hisob ularning nazarida instrument sifatida qo’llanilgan. Aslida u iqtisodiy voqelikni aks etuvchi mexzanizm sifatida qo’llanilishi lozim edi.

• 
  
  Moliyaviy tahlilchining hamjamiyati. Iqtisodiyot ko’pigini tahlil qiluvchilar kompaniyaning tiklanish davriga oid voqeliklarni talab darajada baholash uchun ularda instrument yo’qligini tan olishdi. Asosiy tamoyilarni tahlil qilish o’rniga tahlilchilar o’z e’tiboirini rahbariyat daromadlariga qaratdi. Prognoz ko’rsatkichlarga erishgan menejerlar taqdirlandi, bu maqsadga erishmaganlar qattiq jazolandi. Tahlilchilar “dastlabki buxgalteriya hisobi” tushnchasiga kelishdi. Bu tushuncha shu paytgacha xech qanday yomon holat bo’lmaganligini bildirardi. Bank va investitsion bank xizmatlari. Juda ko’p yirik moliyaviy tashkilotlar jarayon ishtirrokchilari bilan rozi edi. Chunki ular ENRONning boshqa ishdagi anderrayting uchun katta mablag’lar bilan taqdirlangan edi. ENRON rahbariyati yig’imlar summasi evaziga investiitsion bankirlar ham taqdirlanish kerakligini juda yaxshi tushungan.
  
• 
  
  Tashqi audit va Artur Andersen. ENRON davrida tashki audit bo’yicha beshta yirik firmalar o’zlariini turli faoliyat yo’nalishiga egna tashtsqi audit bo’shyicha beshta yirik firmalar deb nomlardi. Barcha firmalarda katta konsultatsion metodlari mavjud bo’lgan. Artur Anderson ENRON uchun ichki auditor vazifasini bajargan. Uning o’zining tashqi audit ishlari bor edi. Juda ko’p mijozlarning konsultatson to’lovlari audit uchun yig’imlar hajmini oshirdi. Boshqaruv tomonidan yollangan auditorlar ishlari yomon kechardi. Chunki rahbariyat ularga bosim o’tkazar edi. Rahbariyat bosimi asosida moliyaviy hisobotlarga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lgan. Qisqacha qilib aytganda, mazkur vakt oralig’ida audlt sifati past bo’lganligi to’g’risida tushuncha mavjud. Federal xokimiyat ENRON bankrotligini o’rganishga kirishganda Xyuston ofis auditorlari ENRON bilan bog’liq bo’lgan auditorlik ma’lumotlarni tezkorlik bilan yo’q qilshga kirishganligi Artur Andersonga eng so’nggi zarba bo’ldi. Bu xarakatlar federal xokimiyatga Artur Andersonni yo’q qilishda katta ahamiyat kasb qildi.
  

4. Auditor tomonidan aniqlangan firibgarlik xolatlariga auditorning munosabati

Auditorlar mas’uliyati va iste’molchilar kutushlari bilan bog’liq firibgarliklarni muhokama qilish. Firibgarlik tarqalishini e’tiborga olib, auditor faoliyati firibgarlikni aniqlash bilan bog’liqligini hisosobga olish lozim. 2010 yil oktyabr oyida Audit sifatining markazi (CAG) Moliyaviy firibgarlikni jilovlash va aniqlash – 2 xarakat uchun platforma nomli xujjatni nashr qildi. CAG firibgarlik bilan bog’liq mas’ulikni tashqi auditorni jamiyatga kiritgan xissasini yaxshilash va auditor kasbiga bo’lgan xurmatni oshirish uchun mazkur xujjatni yaratdi. Shu bilan birga CAG fiibgarlikni oldini olish va aniqlash faqat tashqi auditorning ishi bo’lmasligini tani oldi. Firibgarlikni odini olishda va aniqlashda auditorlik tekshiruvi xisobotini kutgan barcha tomonlar katta rol o’ynashi lozimligi qayd qilingan.
CAG ma’ruzasida moliyaviy xisobot jarayonida ishtirok etuvchi shaxslar (boshqaruv, audit bo’yicha qo’mita, ichki audit, tashqi audit, tartiblashtiruvchi organlar) uchun moliyaviy xisobot tayyorilashda moliyaviy riskni kamaytirish bo’yicha uchta yo’l ko’rsatilgan.

• 
  Mazkur shaxslar tashkilot tepasida kuchli etikaga oid tushuncha xukum surishi, bu ma’naviyat korporativ madaniyatga shu jumladan firibgarlik riskini boshqarish samarali dasturiga ham kirib borishi kerakligini tan olishi lozim.

• 
  Mazkur shaxslar moliyaviy xisobotni tayyorlash va baholashda xolisonalikni kuchaytiruvchi kasbiy tanqidiy yondoshuvni amalga oshirishi lozim.

• 
  Mazkur shaxslar moliyaviy xisobotni tayyorlash jarayoniga jalb etilganlar o’rtasida kuchli muloqat nixoyatda muhim ekanligini esda tutishi lozim.

Audit standartlari auditorlardan mohirona amalga oshirilgan firibgarliklarni aniqlashni talab qilish mumkin emasligi to’g’risidagi tushunchani aks etardi. Shu bilan birga jamoachilik RSAOV ko’rsatmasida belgilanganidek auditorlar quyida ko’rsatilgan ahamiyatli firibgarliklarni aniqlab, ular to’g’risida ma’lumot berish kerakligin kutushadi.
Investorlar va jamiyatnining mustaqil auditorlik kompaniyalariga ishonchini tiklash RSAOVning vazifasidir. Shubha yo’qqi, buxgalteriya bilan bog’liq bo’lgan majoralar va auditdagi nomuvoffiqlar jamiitning auditga bo’lgan ishonchini ancha susaytirib yubordi. Firibgarlikni aniqlash auditlashtirilgan moliyaviy xisobot istemolchilarining oqilona kutishini oqlashdir. Jamiyat firibgarlik natijasida moliyaviy ma’lumot jiddiy ravishda o’zgarmaganligini kutadi va u nga ishonch bilan qaraydi. Agar mustaqil auditor xech qanday kafolat bermasa bunday hisobot jamiiyat uchun o’z ahamiyatini yo’qotadi.
Auditorlarga iste’molchilar tomonidan yuborilgan xatning mazmuni tushunarli: auditorlar firibgarlikni aniqlash uchun mas’liyatni o’z zimmasiga olishi va moliyaviy xisobotda ahamiyatli firibgarlik unsurlari yo’q ekanligi to’g’risida ishonchga kafolat berishi kerak.
Auditning kasbiy standartlari firibgarlik natijasida yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklarni aniqlavchi auditni rejalashtirish va amalga oshirishni auditordan talab qiladi. Bu talabning bir qismi sifatida auditorlar auditni aqliy xujumdan boshlashi lozim. Bu xarakat firibgarlik tashkilot faoliyatining qaysi jihatlari bilan bog’liq ekanligi to’g’risida ma’lumot berishi mumkmin. Auditorolar shuningdek Audit bo’yicha qo’mita va firibgarlik riskini boshqarish bo’yicha boshqaruv bilan aloqa qilib turishi lozim. Auditor tashkilotning firibgarlikka moyilligiga munosabat bildiruvchi auditni rejalashtirishi lozim. Quyidagi boblarda auditning turli bosqichlarida sodir bo’lgan firibgarliklarga munosabat bildiruvchi aniq usullarga to’htalamiz.
ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. 
   Туйчиев А., Кузиев И., Авлокулов А., Шеримбетов И., Авазов И. Аудит. Дарслик-Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2019 й. – 530 б.

2. 
   Кузиев И., Туйчиев А., Хожиев М., Якубов М. Внутренний аудит. “IQTISOD-MOLIYA”, 2019 г. – 421 стр.”

3. 
   Хамдамов Б., Илхомов Ш., Каримов Н., Машарипов О., Хожиев М. Амалий аудит. Дарслик-Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2021й. – 360 б.

4. 
   Хамдамов Б.К. Аудит халқаро стандатлари: Дарслик -Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2020 й. – 290 б.

5. 
   O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri). 2021 yil 25 fevral. O’RQ-677-son.

6. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 4 avgustdagi qarori. «Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-5210-son Qarori. http://lex.uz

7. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi qarori «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-4611 son Qarori. http://lex.uz

8. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3946-son Qarori. http://lex.uz

9. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-yanvardagi “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasini" faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili"da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”gi PF-5635-sonli Farmoni. https://nrm.uz

10. 
    O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 12 maydagi 274-sonli «Auditorlik tashkilotlari faoliyatining huquqiy asoslarini yanada takomillashtirishni ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Qarori. http://lex.uz

11. 
    O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2018 yil 21 dekabrdagi “Auditor malaka sertifikatini berish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash xaqida”gi 3105 sonli buyrug’i. http://lex.uz

12. 
    Audit va sifat nazoratining xalqaro standartlari. 2012. 1 qism, 3-jild. -T.: O’BAMA, 2014.-1049 b.

13. 
    “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.

14. 
    Arens A., Lobbek Dj. Audit. Per. s angl. pod red. Ya.V. Sokolova. - M.: Finansi i statistika, 2013. -560s.

15. 
    Sheremet A.D., Suyts V.P. Audit. Uchebnik.- M.: INFRA-M, 2009. -456 s.

16. 
    http://www. gov.uz. (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)

17.