6-mavzu. Jahon mamlakatlarida ta’limni integratsiyalashtirish va kasbga yo’naltirish masalalari Reja

Birinchi
holatda o’quv muddati uzaytiriladi, o’quv 
materiallari hajmi ko’paytiriladi; 
ikkinchi
holda esa mutlaqo yangi dastur 
yaratiladi. Bu o’rinda ikkinchi yo’l, ko’pchilik mutaxassislarning e’tiroficha, 
maqbul hisoblanadi. 
1961 yilda “Bosh yangi bazi”» tamoyillari asosida AQSH o’rta maktablarini 
isloh qilish boshlangan edi. Buning mohiyati shundaki, ingliz tili va adabiyoti 
(to’rt yil), matematika (to’rt yil), tabiiy bilimlar (uch yil), ijtimoiy fanlar (uch yil), 
kompyuter texnikasi (yarim yil) kabilardan iborat besh yo’nalishdagi majburiy 
ta’lim joriy qilindi.
Har bir yo’nalish o’z navbatida bir necha qismga bo’linadi. Masalan, 
matematika, algebra, trigonometriya, ish yuritish, kompyuter texnikasini 
qo’llashdan iborat. Barcha majburiy predmetlar tarkibiga yangi kurslar kiritildi. 
1985 yildan e’tiboran barcha yuqori bosqich kollejlarining 90 foizi shu besh bazisli 
tamoyil asosidagi dastur bilan ish olib boradi. Natija: majburiy tayyorgarlik 
bo’yicha ta’lim hajmi qisqardi, shu bilan bir qatorda dastur chuqurlashtirilib 
o’rganiladigan kurslar hisobiga tig’izlashdi.
XX asrning 80-yillarida majburiy ta’lim hajmini qisqartirish jarayoni yanada 
chuqurlashtirildi. Hatto, ayrim kollejlarda bu sohada uch yangi: ingliz tili va 
adabiyoti, matematika, ijtimoiy bilimlar bazislari asosida ish olib borilmoqda. 
Ta’limning boshqa turlari esa ixtisoslashtirish davrigacha amalga oshiriladigan 
bo’ldi.
Amerikadagi ko’zga ko’ringan “Found Karnegi” pedagogik markazi bu 
dasturni XXI asr dasturi deb baholadi. O’quv dasturlarini qayta qurish jarayoni 
G’arbiy Yevropa davlatlarida ham amalga oshirildi. Masalan, Buyuk Britaniyada 
ta’lim vazirligining tavsiyasiga muvofiq o’quv rejasi va dasturini ta’lim 
muassasasining o’zi belgilaydi.
Mazkur tavsiyalarga muvofiq 50 foiz o’quv soatlari o’qitilishi shart bo’lgan 
“yadro” predmetlar: ingliz tili va adabiyoti, matematika, din darsi, jismoniy 
tarbiyaga ajratiladi. O’quv soatlarining boshqa qismi esa o’qitilishi shart 
hisoblanib, tanlab olingan predmetlarga (gumanitar, tabiiy, 
matematik 
mazmundagi) ajratiladi.
XX asrning 80-yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQSHdagi singari 
o’rganilishi majburiy bo’lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, 
matematika va tabiiy fanlar o’quv setkasining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. 
Qolgan predmetlarni tanlab olish o’quvchilar va ota - onalar ixtiyoridadir.

---

“Yangi dunyo”ning pedagogik g’oyalari Fransiya va Germaniya ta’limiga 
ham sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Germaniya to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda 
tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv dasturlari ham amalga 
oshirilyapti. Bu o’quv dasturi tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chiqib, o’rta 
maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda.
Fransiya boshlang’ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti 
hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, 
mehnat ta’limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo’linadi.
Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyin Amerika ta’limi yo’lidan 
bordi. Shunga qaramay, bu ikki mamlakat o’quv dasturida bir qator farqli jihatlar 
ko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy 
fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. 
Masalan, umumiy ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o’quv dasturiga 
milliy va jahon mumtoz musiqasini o’rganish ham kiritilgan. Yapon xalqida 
“Hamma narsa unitilganda ham ta’lim esda qoladi” degan hikmatli gap bor. 
Bundan ko’rinadiki, rivojlangan davlatlarda o’quv dasturining rivojlanishi mana 
shu yo’nalish asosida qurilgan.
Asosiy o’quv dasturlariga ma’lum cheklanishlarni kiritish, alohida 
predmetlarni o’rganishni kuchaytirib, ularni chuqur o’zlashtiradi va o’quvchilarni 
ortiqcha “yuk”dan xalos qiladi. Bu masalani ijobiy hal etishda o’quv kurslari 
integratsiyasini amalga oshirish yordam beradi.
Bunga yorqin misol: o’tgan asrning 60-80 yillarida tabiiy-ilmiy ta’lim dasturi 
tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zi hollarda astronomiya, geologiya, 
mineralogiya, fiziologiya, ekologiya elementlari kiritilib, u AQSH va Fransiyada 4 
yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o’qitildi. O’quv predmetlarini 
integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo’la boshladi. Fransiyada 
XX asrning 70-80 yillarida to’liqsiz o’rta maktablar o’quv
 
dasturidagi tabiiy-ilmiy 
va gumanitar siklga eksperimental, iqtisodiy, iqtisodiy gumanitar kurslar kiritildi.
Hozirgi 
kunda 
rivojlangan 
mamlakatlar 
o’quv 
dasturiga 
integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to’la amalga oshirildi. Fransiya 
maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o’quv soatlari 
ajratildi.
Integratsiyalashtirilgan o’quv dasturlarining mualliflari barcha yondosh o’quv 
kurslarini o’zak predmet va g’oya, atrofiga jipslashtirishga harakat qiladi, bu 
o’quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi. Ammo bunday 
uslub 
hamma 
vaqt 
ham 
ko’zlangan 
natijani 
bermaydi. 
Chunki, 
integratsiyalashtirilgan o’quv kurslari mutlaq ko’pchilik o’quvchilarga 
mo’ljallangan bo’lib, u kimgadir zarur, kimgadir keraksiz.
Bu muammoni to’ldirish, o’quvchilarning u yoki by kursga bo’lgan ehtiyojini 
to’la qondirish uchun maktablar alohida predmetlardan chuqurlashtirilgan kurslarni 
tavsiya etmoqda. Masalan, G’arbiy Yevropa maktablarida 15 foiz o’quvchilar 
fizika fanini chuqurlashtirib o’rganishmoqda. So’nggi yillarda AQSHda ilmiy 
bilimlarni 
chuqurlashtirib, 
o’rgatishni 
ta’minlash 
maqsadida 
integratsiyalashtirilgan kurslarning turli variantlari ishlab chiqildi.

---

Chet el tajribasi shuni ko’rsatadiki, ta’lim mazmunini qayta qurish ishida 
shoshma-shosharlikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Fikrimizcha, bu sohadagi samarali 
yo’l integratsiya va ixtisoslashtirishga asoslangan o’quv dasturlarini yaratishdir.
Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda mehnat ta’limi hamda kasbga 
yo’naltirish borasida amalga oshirilayotgan ishlarning eng e’tiborga moligi, shu 
ta’lim sohasi bo’yicha o’quv dasturlarini kengaytirish, professional kadrlarga 
etibor qaratish, kuchli moddiy bazani barpo etish yo’lidir. 1977 yilda AQSHda 
qabul qilingan “Mehnat faoliyatiga tayyorlash akti”ning asosiy g’oyasi ham shunga 
qaratilgan. Umuman olganda, AQSHda bu masalaga munosabat jiddiy. Kollejlarda 
kotejlar qurish, avtomobillarni ta’mirlash, kompyuterlarni terish kabi amaliy 
faoliyat, mavjudki, ular o’quv muassasalariga ma’lum miqdorda daromad ham 
keltiradi.
G’arpiy Yevropada ham bu sohada o’ziga xos yangi yo’nalishlar paydo bo’ldi. 
Masalan, Fransiyada mehnat ta’limiga ajratilgan o’quv soatlari 1,5 barobar 
oshirildi. Buyuk Britaniyada «Mehnat ta’limi va kasbga tayyorlash» aktiga (1973 
yil) muvofiq maktablar bir qanchafaoliyat sohasi bo’yicha majburiy kasb-kor 
dasturini o’zlashtirmoqda.
Mehnat ta’limida stajirovka asosiy o’rinda turadi. Stajirovka dasturi va u 
amalga oshiriladigan korxonani tanlashda ota - onalar bilan kelishib olinadi. 
Stajirovkalarni tashkil qilish va amalga oshirishga ketadigan sarf-xarajatlarning 
katta qismini sanoatchilar va finansistlar to’laydi. Masalan, Germaniyada mehnat 
ta’limi stajirovkasini amalga oshirishga 450 ming kompaniya va korxonalar 
yordam beradi. Ular ichida kichik ustaxonalardan tortib “Mersedes Bens” kabi 
ulkan korxonalar ham bor.
Mehnat ta’limi bilan bir qatorda kasbga yo’naltirish ishlari ham zamon 
talablariga hamohang takomillashib bormoqda.
Kasbga yo’naltirish darslari barcha rivojlangan davlatlarda mavjud. Bunday 
darslarda mehnat olamidagi o’zgarishlar va tendensiyalar bilan bir qatorda kasb-
kor sohibi bo’lish imkoniyatlari ham o’rgatiladi. Kasbga yo’naltirish darslarini fan 
o’qituvchilari hamda maxsus kasbga yo’naltirish ishlari bo’yicha maslahatchilar 
olib boradi. Bundan tashqari kasbga yo’naltirish konsultatsiya punktlari ham 
mavjud bo’lib, ular yuqori sinf o’quvchilari va ota - onalarga shu soha bo’yicha 
konsultatsiyalar tashkil etadir. Bunday konsultatsiya punktlari maktablar tarkibiga 
kirmaydi. Ular xususiy yoki mehnat birjalari tasarrufida bo’ladi.
Kasbga yo’naltirish ishlarini tashkil etishda korxonalar amalga oshirayotgan 
ishlar ham e’tiborga molikdir. Ularning shtatli konsultantlari maktablarda kasbga 
yo’naltirish bo’yicha keng qamrovli tushuntirish ishlarini olib boradilar.