7- mavzu: Tafakkur shakllari: tushuncha, hukm va xulosa Reja

Hukmlar o‘rtasidagi munosabatlar mantiqiy kvadrat orqali ifodalanadi. Hukmlar o‘rtasidagi munosabatlarning shakliy ifodasi «mantiqiy kvadrat» deb ataladi. Mantiqiy kvadrat orqali «hukm»lar o‘rtasidagi chinlik munosabatlari aniqlanadi. Mantiqiy kvadratning diagonal va vertikal chiziqlari burchaklarida son va sifat jihatidan qo‘shilgan to‘rt xil hukmlarning simvolik belgilari (AEIO) qo‘yilgan. Bunda hukmlarning to‘rt xil munosabatlari ko‘rinadi (5-surat).
Masalan, «Har bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga ega». Bu A – umumiy tasdiq hukm E, I, O ko‘rinishlarda quyidagicha ifodalanadi:

Контрадиктор
(зидлик)

КОНТРАР (қарама қаршилик)

Е

O

А

I

Cубконрар (қуйи қарама қаршилик)

Б
ў
й
с
у
н
и
ш

Б
ў
й

с
у
н
и
ш

5-surat.
E. Hech bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga ega emas.

I. Ba'zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega.
O. Ba'zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega emas.
Bu hukmlar taqqoslanadigan hukmlar bo‘lib, ular o‘rtasida chinligiga ko‘ra o‘ziga xos munosabatlar mavjuddir.
1. Qarama-qarshilik munosabati. Umumiy tasdiq (A) va umumiy inkor (E) hukmlar o‘rtasida sodir bo‘ladi. Bu munosabat qoidasiga binoan, agar bir hukm chin bo‘lsa, unga qarshi bo‘lgan hukm yolg‘on bo‘ladi. Ikki qarama-qarshi hukmlar (AE va IO) bir vaqtda chin bo‘laolmaydi. Ammo ular bir vaqda yolg‘on bo‘la oladi. Masalan: Barcha a'lochi talabalar ilg‘orlardir. A-chin. Hech bir talaba shaxmat o‘yinini bilmaydi. E-yolg‘on.
2. Quyi qarama-qarshilik munosabati juz'iy tasdiq(I) va juz'iy inkor (O) hukmlar o‘rtasida bo‘ladi. Bunda hukmlar bir vaqtda chin bo‘lishi, ammo bir vaqtda yolg‘on bo‘lmasligi mumkin. Masalan: Ba'zi yozuvchilar dramaturglardir. I-chin . Ba'zi yozuvchilar dramaturglar emas. O-chin.