7- mavzu: Tafakkur shakllari: tushuncha, hukm va xulosa Reja

7- Mavzu: Tafakkur shakllari: tushuncha, hukm va xulosa


Reja:

1. 
   Tushunchalarning shakllanishi va qo‘llanishi.
   
2. 
   Tushunchaning ta'rifi, tuzilishi va turlari. Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar.
   
3. 
   Mulohaza (hukm) tafakkur shakli va xulosa chiqarishning tarkibiy qismi sifatida.
   
4. 
   Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi: tuzilishi, turlari va umumiy qoidalari.
   

Tayanch tushuncha va iboralar: hukm – tafakkur shakli, hukmning mantiqiy tarkibi, sub'ekt, predikat, bog‘lovchi, hukmning terminlari, hukm va gap, hukmning turlari, hukmlar o‘rtasidagi munosabatlar (mantiqiy kvadrat), savol, norma (me'yor), xulosa – tafakkur shakli, xulosa chiqarishning mantiqiy tarkibi, bevosita va bavosita xulosa chiqarishlar, deduktiv xulosa chiqarish, sillogizm aksiomasi, sillogizm qoidalari, sillogizm figuralari, sillogizm moduslari, sillogizm turlari, entimema, polisillogizm, epixeyrema, sorit, induktiv xulosa chiqarish, sababiy aloqadorlikni aniqlashning induktiv metodlari, traduktiv xulosa chiqarish, analogiya, to‘liq induksiya, to‘liqsiz induksiya, ommabop induksiya, ilmiy induksiya, ilmiy induksiya metodlari, statistik umumlashtirish, xususiyatlar analogiyasi, munosabat analogiyasi, modellashtirish.
Predmet va hodisalarning mohiyatini tushunishga tafakkur yordamida erishiladi. Tafakkur bilishning yuqori-ratsional (lotincha ratio – aql) bilish bosqichi bo‘lib, unda predmet va hodisalarning umumiy, muhim xususiyatlari aniqlanadi, ular o‘rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, ya'ni qonuniy bog‘lanishlar aks ettiriladi. Aqliy (nazariy, mantiqiy bilish yoki abstrakt tafakkur) buyum va hodisalarning ichki sabab va qonuniyatlarini, mohiyati va mazmunini aql, tafakkur yordamida bilib olishdir. U bilishning oliy bosqichidir. Tafakkur dunyoni, buyum va hodisalarni umumlashtirilgan, mavhum, bavosita timsollar, tushunchalar, hukmlar, xulosalar, nazariyalar va bilimlar orqali aks ettiradi Tafakkur quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:
1. Tafakkurda voqelik mavhumlashgan va umumlashgan holda in'ikos qilinadi. Hissiy bilishdan farqli o‘laroq, tafakkur bizga predmetning nomuhim, ikkinchi darajali (bu odatda bilish oldida turgan vazifa bilan belgilanadi) belgilaridan fikran chetlashgan, mavhumlashgan holda, e'tiborimizni uning umumiy, muhim, takrorlanib turuvchi xususiyatlariga va munosabatlariga qaratishimizga imkon beradi. Xususan, turli kishilarga xos individual belgilarni (xulq-atvor, temperament, qiziqish va shu kabilar) e'tibordan chetda qoldirgan holda, ular uchun umumiy, muhim belgilarni, masalan, ongga ega bo‘lish, maqsadga muvofiq holda mehnat qilish, ijtimoiy munosabatlarga kirishish kabi xislatlarni ajratib olib, «inson» tushunchasini hosil qilish mumkin. Umumiy belgilarni aniqlash predmetlar o‘rtasidagi munosabatlarni, bog‘lanish usullarini o‘rnatishni taqozo etadi. Turli xil predmetlar fikrlash jarayonida o‘xshash va muhim belgilariga ko‘ra sinflarga birlashtiriladi va shu tariqa ularning mohiyatini tushunish, ularni xarakterlaydigan qonuniyatlarni bilish imkoniyati tug‘iladi. Masalan, yuqorida keltirilgan «inson» tushunchasida barcha kishilar bitta mantiqiy sinfga birlashtirilib, ular o‘rtasidagi muhim bog‘lanishlar (masalan, ijtimoiy munosabatlar) bilib olinadi.
2. Tafakkur borliqni nafaqat bevosita, balki bilvosita tarzda ham aks ettira oladi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar bevosita murojaat etmasdan, mavjud bilimlarga tayangan holda hosil qilishi mumkin. Fikrlash bunda predmet va hodisalar o‘rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi. Masalan, bolaning xulq-atvoriga qarab uning qanday muhitda tarbiya olganligi haqida fikr yuritish mumkin. Tafakkurning mazkur xususiyati, ayniqsa, xulosaviy fikr hosil qilishda aniq namoyon bo‘ladi.
3. Tafakkur insonning ijodiy faoliyatidan iborat. Unda bilish jarayoni borliqda real analogiga ega bo‘lmagan narsalar – yuqori darajada ideallashgan ob'ektlar (masalan, absolyut qattiq jism, ideal gaz kabi tushunchalar)ni yaratish, turli xil formal sistemalarni qurish bilan kechadi. Ular yordamida predmet va hodisalarning eng murakkab xususiyatlarini o‘rganish, hodisalarni oldindan ko‘rish, bashoratlar qilish imkoniyati vujudga keladi.
4. Tafakkur til bilan uzviy aloqada mavjud. Fikr ideal hodisadir. U faqat tilda – moddiy hodisada (tovush to‘lqinlarida, grafik chiziqlarda) reallashadi, boshqa kishilar bevosita qabul qila oladigan, his etadigan shaklga kiradi va odamlarning o‘zaro fikr almashish vositasiga aylanadi. Boshqacha aytganda, til fikrning bevosita voqe bo‘lish shaklidir.
Tafakkur shakli va tafakkur qonuni tushunchalari
Tafakkur uch xil shaklda: tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shaklida mavjud.