7. Mavzu: Kurs ishini yozish tartibi. Rеja

17. Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasalarida psixologik xizmat
Reja:
1.
2.
3.
4.
Mavzuning o`quv maqsadi: talabalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida psixologik xizmat
ko`rinishlari bilan tanishtirish.
Darsning vazifasi: Talabalarga maktabgacha ta’lim sohasida psixologning vazifasi hamda psixologik xizmatning ustuvor vazifalari,maktabgacha yosh davridagi bolalarning psixologik xususiyatlari va bu borada nazariyachi olimlarning fikrlari,bolalar psixologiyasining muammolari va ularni bartaraf etish yo’llari to`g`risidagi bilimlarni rivojlantirish.

Tayanch tushunchalar:
maktabgacha ta’lim tashkiloti,tarbiya,sog’lom turmush tarzi,psixologik xususiyat,psixologik nazariyalar, kichik guruh,bilish jarayonlari,sezgi,nutq,psixologik xizmat.
Hammaga ma’lumki,inson hayotining dastlabki yetti yilini o’z ichiga qamrab oluvchi maktabgacha ta’lim yosh davri o’z ahamiyatiga ko’ra noyob hisoblanadi.Ana 16 shu yillarda bolada asosiy insoniy qobiliyatlarning shakllanishi yuz beradi,shaxsiy rivojining asoslari qo’yiladi.Insonning kelajagi, xulq-atvori, qobiliyati,dunyoqarashi bolalik qanday bo’lganligiga,ta’lim qanday berilganiga ko’pjihatdan bog’liq. Komil insonni ,ya’ni o’zida ruhiy boylik ,axloqiy poklik va jismoniy yetuklikni to’la mujassamlashtirgan o’quvchi yoshlarni kelgusi faoliyatga psixologik jihatdan tarbiyalash uchun ta’lim-tarbiya ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yish lozim.Buning uchun bolalarning psixik taraqqiyoti qonuniyatlari , yosh va individual xususiyatlarini o’rganish zarurdir. Buning uchun avvalo katta e’tibor , albatta, maktabgacha ta’lim sohasiga qaratilishi kerak. Muhtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan bu borada qator islohotlar yo’lga qo’yilib,jumladan,bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish maqsadida nafaqat davlat balki nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalarini chekka tuman va qishloqlarda ham tashkil etishni yo’lga qo’yildi. Maktabgacha ta’lim tizimida bilim ,amaliy ko’nikma va malakalar,ma’lum psixologik- pedagogik ko’nikmalar nuqtayi nazaridan,eng avvalo bolalarni tarbiyalash uchun to’laqonli o’zlashtirish zarur,bolaning keyingi rivojlanishi, noto’g’ri yo’ldan ozdirilishining oldini olishga bog’liq. Ma’lumki,maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari vazifalari sirasiga shaxsga yo’naltirilgan ta’lim-tarbiyani amalga oshirish,bolalarda ijtimoiy-kommunikativ, axloqiy,estetik,intelektual,jismoniy sifat va salohiyatlarni uyg’otish va rivojlanishtirish,sifat va salohiyatlarni uyg’otish va rivojlantirish,bolalarda mustaqillik,mas’uliyatlilik,tashabbuskorlik xislatlarini shakllantirish,bolalarning yosh,individual,psixologik va jismoniy xususiyatlari hamda qobiliyatini inobatga olgan ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etish kiritilgan1 . Zamonaviy nazariyalar XX asrda bolalar bog’chalari va boshqa maktabgacha ta’lim muassasalarining ko’payishi bir qator o’zgarishlar bilan bog’liq:
 Psixologiya,tibbiyot, psixiatriya va ta’lim sohalarida qo’llanishi natijasida erta bolalikka yangi ilmiy qiziqish;
 bolalarga yo’l –yo’riq ko’rsatish va ota-onalar ta’limning muhimligini tan olish;
 Ishlaydigan onalarning bolalarini parvarish qilish uchun allaqachon tashkil etilgan bolalar bog’chalarining ta’lim dasturlarini takomillashtirishbo’yicha sa’yharakatlar. Katta nazariyachilardan biri psixolog John Piaje va uning izdoshlarining eng katta hissalari rivojlanish psixologiyasi bo’lib,ular bolalar intellektual rivojlanishning muntazam bosqichlaridan o’tishlariga ishonch hosil qilganlar.Dastlabki ikki davr – sensomotor intellekt(tug’ilgandan ikki yoshgacha),shuningdek vakillik (ikki yoshdan,yetti yoki sakkizgacha) erta bolalik sohasiga tegishli. Birinchi bosqichda 1 Maktabgacha ta’limning davlat talablari.
(sensomotor)bola tili shakllana boshlagan paytda tashqi ob’ektlar va hodisalar bilan shug’ullanish uchun mushaklari va sezgi organlaridan foydalanishni o’rganadi. U, shuningdek,narsalar bilan shug’ullana boshlaydi va hatto uning ko’rishi va tegishi mumkin bo’lmagan narsalar mavjudligini biladi va “ramzlash”ni boshlaydi(narsa so’z yoki imo-ishora bilan ifodalaydi).Ikkinchi bosqichda bola eng katta til o’sishini boshdan kechiradi.bu bosqichda bolaning moslashuvi sinov va xato orqali o’rganishga bog’liq Bu bosqichda bolaning moslashuvi sinov va xato orqali o'rganishga bog'liq, lekin u ham narsalarni sezgi orqali boshqaradi. U mantiqiy va matematik munosabatlar (guruhlar, o'lchamlar, miqdorlar va sifatlar) va fazoviy va vaqtinchalik munosabatlar kabi simvolizatsiya va munosabatlarning elementar turlarini birlashtira boshlaydi. J.Piaje nazariyasi yosh bolada kognitiv ta'lim jarayonlari va kontseptsiyani shakllantirishning ahamiyatini tan olish uchun asos yaratdi. Piaje, shuningdek, zarur ko'nikmalarni o'rganish uchun qulay muhit muhimligini ta'kidladi. Bolalar bog'chalari va bolalar bog'chalarining asosiy muammolaridan biri tilni rivojlantirishdir. Ko'pgina tadqiqotchilarning fikricha, haqiqiy nutq bola o'zi ishlatadigan so'zlar bilan mazmunli aloqalar hosil qila boshlaganida boshlanadi (ona so'zini uning ma'nosini tushunmasdan taqlid qiladigan chaqaloq haqiqiy nutqqa qo'shilmaydi). Ikki yoshdan olti yoshgacha bo'lgan bola uchun og'zaki nutq asosiy vazifa bo'lib, ifodalash va tushunishni o'z ichiga oladi. Taxminan to'rtyoshida u o'ztiliningtizimligrammatikasiasoslarinio'zlashtiradi. Oltiyoshgakelib, o'rtacha bola o'zso'zboyliginitaxminan 2500 so'zgako'paytiradi - buuningmuhitiningsifatiga, ayniqsakattalarning bola bilanmunosabatdabo'lishgatayyorligigabog'liq. Ko'pgina tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bolalar uyi kabi shaxssiz muassasadagi juda yosh bola, odatda, oddiy oila sharoitida bir xil yoshdagi bolalardan orqada qoladi. Erta bolalik davridagi ta'limning ko'plab vazifalaridan biri barcha bolalar uchun, ayniqsa, kompensatsiya ishlariga muhtoj bo'lganlar uchun boshlang'ich til ko'nikmalarini o'rgatishdir. Ularning tushunish va nutqini yaxshilash uchun tinglash va til o'yinlari mavjud. Ta'lim o'yinlarini muvaffaqiyatli o'qitish moslamasi deb topadigan o'qituvchilar, ular bolaning o'rganishga bo'lgan qiziqishini rag'batlantirishini ta'kidlaydilar .Bolalar kuchli o'rganish va o'zaro ta'sir qilish qobiliyatiga ega bo'lib tug'iladi. Bolalar dunyo haqidagi tushunchalarini har bir yangi tajriba bilan solishtirishadi , ular ba'zan "sodda nazariyalar" deb ataladigan nazariyalarni yaratadilar.Bu bosqichda bolaning moslashuvi sinov va xato orqali o'rganishga bog'liq, lekin u ham narsalarni sezgi orqali boshqaradi. U mantiqiy va matematik munosabatlar (guruhlar, o'lchamlar miqdorlar va sifatlar) va fazoviy va vaqtinchalik munosabatlar kabi simvolizatsiya va munosabatlarning elementar turlarini birlashtira boshlaydi.2 J.Piaje nazariyasi yosh 2J.Piaje”Yosh davrlarining an’anaviy tasnifi” bolada kognitiv ta'lim jarayonlari va kontseptsiyani shakllantirishning ahamiyatini tan olish uchun asos yaratdi. J. Piaje shuningdek, zarur ko'nikmalarni o'rganish uchun qulay muhit muhimligini ta'kidlaydi.Ularning tushunish va nutqini yaxshilash uchun tinglash va til o'yinlari mavjud. Bolalar bog’chalarida matabgacha ta’lim sohasi uchun maxsus ishlab chiqilgan psixologik xizmatning asosiy mazmuni ishlab chiqilgan bo’lib,uning asosiy maqsadi,tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchilarni umumiy va maxsus ta’lim maqsadlariga erishishlarida ularni qo’llab quvvatlashdan iborat. Psixologik xizmatning yana bir maqsadlaridan biri bolalarning jinsi, ijtimoiy va madaniy kelib chiqishi, didi, millati, jismoniy va ruhiy tuzilishdan qat’iy nazar, ularning optimal rivojlanishiga yordam berishdir. Psixologik xizmat bolalarni qo’llab –quvvatlaydi; eng yaxshi rivojlanish uchun maktabgacha ta’lim muassasiga qabul qilish,bir guruhdan ikkinchi guruhga o’tkazish bilan bog’liq masalalar bilan guruhda moslashish va hamkorlik qilish bilan bog’liq muammolarini hal qilish uchun va rivojlanish muammolarini hal qilish vazifalarini bajaradi. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishida bolaning emotsional ruhiy holati, ijtimoiy tajribasi, turli ta’sirlarga chidamliligi o’z-o’ziga bo’lgan ishonch qaror topganligi, o’zini-o’zi rivojlantirishga motivatsiyani hosil qilish muhim ahamiyatiga ega. Buning uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlarida yaratilgan sog’lom psixologik muhit bolalarni o’zlarini emin –erkin his qilishlariga, o’z nuqtai nazarlarini bemalol bildirishiga va uni himoya qilishiga, atrofdagilar bilan samarali muloqot qilishlariga va eng muhimi guruhdagi bolalarning barchasi teng huquqga ega ekanliklarini his qilishiga asos bo’ladi. Bunday natijaga erishish uchun tarbiyachi hamda muassasa psixologi bolalar faoliyatini maqsadga muvofiq yo’naltirib borishi zarur.Guruhlardagi ayrim bolalarda jamoaga kirishib ketishning qiyin kechishi, ularda hadiksirash, o’ziga nisbatan ishonchsizlik , hissiy tushkunlik holatlariga alohida e’tibor qaratishlari zarur, buning uchun ular boladagi bunday holatning sababini aniqlashi , o’z kuchiga bo’lgan ishonchni ortishiga imkon berish ,kichik bo’lsa-da muvaffaqiyatni qo’llab –quvvatlash, muvaffaqiyatsizliklaridan ko’ra yutuqlarini e’tirof etish , birgalikdagi faoliyatlarda bunday bolaga bosh rollarni bajarishni topshirish , harakatlari natijasini ijobiy bo’lishiga ishonch bildirish muhim hisoblanadi. Shuningdek tarbiyachi tomonidan bolaning guruhli topshiriq natijalarini umumiy tarzda baholash bilan birga, bolaning shaxsiy ma’suliyatini ham rag’batlantirib borish zarur. Ya’ni guruh a’zolarinining muvaffaqiyatida har bir bolaning shaxsiy hissasi borligini e’tirof etib borish maqsadga muvofiq.Buning natijasida bola guruhli topshiriqlarda nomigagina emas, balki, astoydil ishtirok etishga bel bog’laydi va bola o’zini guruh jamoasining bir qismi deb hisoblay boshlaydi. Bu esa bolada guruhining muvaffaqiyatidan quvonish ,muvaffaqiyatsizligidan afsuslanish kabi ijtimoiy his-tuyg’ulari tarkib topishiga asos bo’ladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini bola shaxsiga yo’naltirishda pedagogik sharoitlarga e’tibor qilish zarur deb hisoblaymiz.
 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagogik jamoasida , bolalar jamoasida sog’lom psixologik muhitning ustuvorligiga e’tibor berish;
 Bolaning ijtimoiy tajribasi, individual psixologik va yosh xususiyatiga asoslanib yakka tartibda yondashishga ustuvorlik berish;
 Bolani ichki imkoniyati , jismoniy, ijodiy, intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarishga imkon beradigan shart-sharoitlarni yaratish , rivojlantiruvchi markazlar faoliyatidan samarali foydalanishga erishish;
 Guruhdagi bolalarning pedagogik, psixologik jihatdanbir-birlariga moslashishga erishish orqali bolalar o’rtasidagi bir-biriga hayrixohlik, hamfikr bo’lish ,o’zaro tushunish ,hamkorlik faoliyatini qo’llab –quvvatlash orqali bolalar jamoasining jipsligiga erishib borish.
 Ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning hamkorlikdagi , guruhli ish usullaridan ko’proq foydalanishni yo’lga qo’yish,topshiriqlarni taqsimlashda bolaning fikrlariga tayanish;
Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi pedagogik jamoani bola shaxsiga yo’naltirilgan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga oid yangi texnologiyalar bilan qurollantirish, “bolalarga do’stona munosabat “bo’yicha seminar treninglarni tizimli tashkil etibborish orqali pedagog tarbiyachilarning kasbiy mahoratlarini shakllantirishga erishish maqsadga muvofiq.3 Demak, maktabgacha yoshdagi bolalar imkoniyatlaridan samarali foydalanishning muhim shartlaridan biri ular bilan ishlash chog’ida qo’llanilayotgan usul va tarbiya shakllarining bolalar psixofiziologik xususiyatlariga mos bo’lishidir.Ta’lim-tarbiya jarayoni asosan didaktik o’yinlar, turli xil amaliy va tasviriy faoliyat shakllarida o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Bolalar bilan an’anaviy maktab darsi shaklida also ishlab bo’lmaydi.Bolalar bog’chada ta’lim olishlari uchun bu jarayon ularning tabiiy rivojlanishi bilan bog’liq bo’lishi kerak. MTT psixologining mashg’ulotidan maqsad bilim va ko’nikma bilan qurollantirish emas, balki , rivojlantirish ekanligini unutmasligi kerak. Psixologning rivojlantiruvchi ishlarining mohiyati shundaki,ular yordamida bolaning turli tuman bilish jarayonlari va shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga ijobiy turtki beriladi, ular takomillashtiriladi. Psixolog ishining natijalari darhol namoyon bo’lmaydi .Shu tufayli ko’pincha tarbiyachi va ota-onalarning xafsalasi pir bo’lib ketadi .Shuning uchun ota-ona va bog’cha tarbiyachisi onggiga shuni yetkazish kerakki , psixologning ishi o’qitish emas ,balki rivojlantirish. Rivojlanish esa asta-sekin yuz beradi.Shu sababli bolaning rivojlanish jarayoni sezilmay o’tadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o’tkaziladigan rivojlantiruvchi ishlarning asosiy shakli o’yindir, chunki 3 Макаренко А.С.О воспитании .// Золотойфондпедагогики 20 o’yin bu davrdagi yetakchi faoliyat sifatida bolaning psixik rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi .Ayni vaqtda bola o’yin davomida yangi bilimlarni egallab boradi.4 Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, bolani har tomonlama rivojlantirishda nafaqat maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonida bolani qo’llab – quvvatlash, balki bolani oilada ota-ona, kattalar, tengdoshlari tomonidan tushunish va qo’llab –quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tarbiyachi hamda muassasa psixologi o’zining ijtimoiy pedagogik faoliyatida ota-onalar bilan ishlash jarayonida ularning pedagogik psixologik savodxonligini oshirishga ,oiladagi sog’lom muhit va bola tarbiyasiga ma’suliyat bilan yondashish, bu sohada maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan hamkorlikda ishlash bolani maktab ta’limiga muvaffaqiyatli tayyorlashning sharti ekanligini ota-onalarga yetkazish muhim sanaladi.