8- mavzu. Lipidlarning tuzilishi, funksiyasi va metabolizmi Reja

Odam to‘qimasi asosiy lipidlarining tuzilishi va tasnifi
Odam organizmida y o g ‘ kislotalari juft uglerod atomiga ega, bu ularning biosinteziga bog‘ liq bo ‘lib, bunda y o g ‘ kislota uglevodorod radikaliga ketma-ket ikki uglerodli fragmentlar qo‘ shiladi.
Yog‘ kislotalari — turli lipidlarning struktur komponentlaridir.
Uchatsilglitserollartarkibidayog‘ kislotalari energiyadeposi vazifasini bajaradi, chunki ularning radikallari energiyaga boy CH2-g uruhni saqlaydi. CH-bog‘ larning oksidlanishida uglevodlar oksidlanishiga nisbatan ko‘proq energiya ajraladi, chunki uglevodlarda uglerod atomi qisman oksidlangan (-HCOH-). Fosfolipid va sfingolipidlar tarkibida y o g ‘ kislotalar membranalaming ichki gidrofob qavatini hosil qilib, uning xususiyatlarini belgilab beradi. Organizmdagi
Yog’lar va fosfolipidlar tananing me’ yoriy haroratida suyuq konsistensiyaga ega, chunki to‘yingan y o g ‘ kislotalariga nisbatan to‘ yinmaganlaming miqdori ko‘ p. Membrana fosfolipidlarida to‘ yinmagan y o g ‘ kislotalari 80 - 85 %, teri osti yoli qavati tarkibida esa — 60 % gacha bo‘ lishi mumkin.
Erkin, eterifitsirlanmagan holatda organizmda y o g ‘ kislotalari kam miqdorda bo‘lib, masalan qonda ular albumin oqsili bilan birgalikda tashiladi.
Odamlar lipididagi y o g ‘ kislotalar tarmoqlanmagan uglevodorod zanjir bo’lib, uning bir uchida karboksil g ‘ ruhi, boshqasida esa metil guruhi joylashgan. Organizmdagi ko‘ pchilik y o g‘kislotalari juft sonli uglerod atomiga ega — 16 dan 20 gacha.
Eslatma: Sn:m — y o g ‘ kisiota molekulasidagi uglerod atomiari soni (n) va qo‘ sh bog’lar soni (m); o > (6. 3) — metil guruhi uglerodidan sanalganda birinchi qo“ sh bog‘ joylashgan uglerod atomi nomeri; A — karboksil g'ruh uglerod birinchi atomidan boshiab qo‘sh bog’ ning joylashishi; — organizmda sintezlanmaydigan
y o g ’ kislotalari (almashtirilmaydigan); * * — araxidon kisiota linol kislotadan sintezlanishi mumkin.
Q o ‘shbog’ larsaqlamaydigan y o g ‘ kislotalari to‘ yingan deb ataladi. Inson lipidlaridagi asosiy to‘yingan yo g ‘ kisiota – palmitin kislotasi hisoblanadi (30-35 % gacha). Qo‘sh bog‘ saqlaydigan yog ‘ kislotalari - to‘yinmagan deb ataladi.
T o‘yinmagan y o g ‘ kislotalari monoen (bitta qo sh bog’ li) va polien (ikki va ko‘ p sonli q o ‘sh bog‘ ) bodadi. Agar yog kisiota tarkibida ikki va undan ortiq q o ‘sh
bog‘ saqlansa, ular CH2-g ‘ ruhdan keyin joylashadi. Y o g ‘ kislotalari strukturasini ko‘ rsatishningbirnechausullari mavjud. Y o g ‘ kislotani
sonli simvollar bilan belgilaganda ( 1-jadval qarang) uglerod atomlarining umuiniy soni ikki nuqtagacha ko'rsatiladi, ikki nuqtadan so‘ ng qo‘ sh bog‘ lar soni keltiriladi. Q o ‘ sh bog‘ joylashgan jo y A belgisi bilan ko’rsatiladi, undan so ng karboksil g uruhiga yaqin q o‘sh bog‘ joylashgan uglerod atomining nomeri ko’rsatiladi. Masalan, C18:1A9 y o g ‘ kislotasi 18 uglerod atomi va karboksil guruhdan boshiab sanalganda 9-uglerod atomida bitta qo'sh bog‘ saqlashini
ko’rsatadi. Qo‘ sh bog‘ning joylashishi boshqa usul - birinchi q o ‘ sh bog‘ ning joylashishi bilan ham ko’rsatilishi mumkin. Masalan, linol kisiota C18:2A9,12 yoki C18:2o3-6 qilib belgilanishi mumkin.
Birinchi q o ‘ sh bog‘ning metil ugleroddan joylashishiga ko‘ ra ko‘p to‘ yinmagan y o g ‘ kislotalari o d -3 va o d - 6 oilachalariga bo‘ linadi.
K o ‘pchilik y o g ‘ kislotalar organizmda sintezlanadi, lekin polien kislotalar (linol va linolen) sintezlanmaydi va ovqat bilan tushishi kerak. Bu y o g ‘ kislotalari almashtirib bo‘ lmaydigan yoki essensial deb ataladi. Insonlar uchun polien y o g ‘ kislotalarining asosiy manbayi o ‘ simlik va baliq moyi hisoblanadi, ularda co-3 turidagi kislotalar ko‘p saqlanadi.
Ats ilglitse ro llar— uch atomli spirt glitserol vayog1 kislotalarining murakkab efiri. Glitserol bitta, ikkita yoki uchta y o g ‘ kislotalari bilan bog’lanishi va tegishli mono-, di- yoki uchatsilglitserollami hosil qiladi (M A G , DAG, U AG ). Inson organizmidagi lipidlaming asosiy qismini uchatsilglitserollar - y o g ‘ lar tashkil etadi. Ular y o g ‘ hujayralarida - adipotsitlarda zaxiralanadi va och qolganda energiya manbayi sifatida foydalaniladi.