8. Konchilik korxonasi, rudnik, shaxta, shaxta maydoni, qavatlar
Foydali qazilma konlarini qazib olish uchun konchilik korxonasi
tuziladi, uning tarkibiga rudnik, shaxta, karer va ba'zan boyitish fabrikasi ham
kiritiladi.
Rudnik
- maxsus hujjat bilan ajratilgan yer usti va yer osti uchastkasida
joylashgan, konni qazib oluvchi konchilik korxonasi bo'lib, bitta yoki bir
nechta ishlab chiqarish birligi - shaxtalar, shtolnyalar,
karerlar va xizmat
ko'rsatuvchi yordamchi sexlardan iborat bo'lgan konchilik korxonasi ga
aytiladi. Rudnik korxona sifatida yagona ma'muriy -texnikaviy boshqarmaga
ega.
Shaxta - konchilik korxonasining mustaqil ishlab chiqarish birligi bo'lib,
yer osti usulida unga ajratilgan yer uchastkasi yoki uning bir qismida foydali
qazilmalarni qazib olish ishlarini amalga oshiradi.
Konning bir qismini rudnik shaxta yoki karer qurish uchun ajratilgan
maydonini tegishlicha rudnik, shaxta yoki karer maydoni deb aytiladi.
Ayrim holda rudnik maydoni bittagina shaxta maydonidan iborat bo'lsa,
u holda shaxta va rudnik haqidagi tushuncha bir xil bo'ladi.
Shaxta maydoni tayyorlovchi lahimlar
bilan qavat yoki panellarga
ajratiladi. Qavatlarning pastki va yuqorigi chegarasidan shtreklar o'tkaziladi,
ular qavatdagi asosiy yoki yuk tashish bosh shtreklari deyiladi.
Shunday qilib, qavat - shaxta maydonining bir bo'lagi bo'lib, qiyaligi
bo'yicha asosiy gorizontdagi yuk tashiladigan shtrek bilan, cho'ziqligi
bo'yicha shaxta maydoni chegarasi bilan cheklanadi.
Qazib olish ishlarini bir vaqtning o'zida olib borilishiga ko' ra bir qavatli,
ikki qavatli va ko'p qavatli qazib olish ishlari deyiladi. Bir vaqtning o'zida
qazib olinadigan qavatlar soni ruda yotqizig'ini sharoitiga, qo'llaniladigan
qazib
olish tizimiga, shaxtaning berilgan yillik ishlab chiqarish quvvatiga
bog'liq holda belgilanadi. Bir vaqtning o'zida ikki yoki undan ko'proq
qavatlarda rudani qazib olish ishlari yillik ishlab chiqarish quvvatini bir
qavatda qazib olinganida, belgilangan miqdordagi ruda bilan ta'minlash
imkoni bo'lmaganida, ikki va undan ortiq qavat larda
rudani qazib olish
ishlarini olib borishga to'g'ri keladi. Lekin hamma kon -geologik sharoitda
ham, har xil qazib olish tizimi qo'llanilganida ham, bir vaqtning o'zida bir
necha qavatlarda qazib olish ishlari olib borishga imkoniyat bo'lmaydi. Ba'zi
bir qazib olish tizimi umuman ko'p qavatda qazishni inkor etadi, boshqasi yo'l
qo'yadi, lekin ma'lum texnik qiyinchiliklar bilan.
Qavatlar odatda yuqoridan pasayib borish tartibida qazib olinadi, yuqori
gorizontlardan boshlab, pastki gorizontlarga qarab qav atlarni ko'tarilish
tartibida qazib olish amaliyotda kam uchraydi. Shaxta maydonining
o'lchamlari texnik iqtisodiy hisoblarga muvofiq belgilanadi. Ruda konlarida
shaxta maydonining uzunligi o'rtacha 0,5-2
km ni tashkil etadi, keyingi
yillarda juda yirik konlarni qazib olish amaliyotida shaxta maydonining
uzunligi 6 km gacha yetadiganlari ham uchraydi.
Shaxta maydoni o'lchamlarini aniqlashda quyidagilardan kelib chiqiladi:
Shaxta maydoni uzunligini oshirish lahimlar o'tkazishdagi, stvol oldi
uskunalari va stvol oldi lahimlarini qurishga va
yer yuzasidagi stvol oldi
inshoatlarini barpo etishda 1t ruda zahirasi ulushiga to'g'ri keladigan kapital
xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Shaxta maydonining uzayishi uning
zahirasi ko'payishiga olib keladi, kapital xarajatlar doimiy bo'lib, deyarli
o'zgarishsiz qoladi. Lekin shaxta maydoni o'lchamlarining ortishi rudani yer
osti transportida tashish masofasi, materiallari va uskunalarni tashib keltirish,
masofasi kishilarni harakatlanish masofasi ham uzayadi. Asosiy gorizontdagi
lahimlarni turg'unligini saqlab turish va tamirlashga sarflanadigan xarajatlar
ham ko'payadi, shamollatish ishlari murakkabla shib, narxi qimmatlashadi.
Shuning uchun loyihalanayotgan shaxta maydonining o'lchamlarini o'zgarishi
bir turdagi
xarajatlarni kamaytirsa, ikkinchi turdagi xarajatlarning
ko'payishiga sababchi bo'ladi.
Shaxta maydonining eng qulay (optimal) iqtisodiy jihat dan samarali
o'lchami 1t ruda zahirasini qazib chiqarishga sarflanadigan umumiy
xarajatning eng kam bo'lganidir.
Har bir shaxta maydonida asosiy yer osti bilan bog'lovchi stvollardan
tashqari yordamchi stvollar ham o'tiladi. Ular
kishilarni shaxtadan yer
yuzasiga chiqarish uchun ikkinchi ehtiyot chiqish qurilmasi ham hisoblanadi.
Undan yer osti lahimlarini shamollatish, materiallar tushirish va boshqa
maqsadlarda ham foydalaniladi. Yordamchi shaxta stvollarining soni,
ularning joylashishi va o'tkazish tartibini «Konni ochish» bo'limida ko'rib
chiqiladi.