15-17-asr o’rtalari (chet el adabiyotlarida, odatda, faqat 15 asr o’rtalari 16-asr o’rtalari) da yevropalik sayyohlar tomonidan qilingan yirik geografik kashfiyotlar uchun qabul qilinga. Yevropa mamlakatlarida tovar ishlab chiqarish ning o’sishi, javohirlarning yetishmasligi va oltin hamda kumush, ziravorlar va fil suyagini (tropiklarda), qimmatbaho mo’yna, morj tishini (shim. Mamlakatlarda) topish maqsadida yangi yerlarni qidirish, Yevropadan Hindiston va Sharqiy Osiyoga yangi savdo yo’llarini axtarish kabilar ekspeditsiyaga borishning umumiy sabablari bo’lgan.n shartli termin.
15-17-asrlarda geografik sayohatlar.
B.g.k. 1yuz yillik davrining muhim voqealari. 1488-yil portugaliyalik dengizchilar Afrikaning barcha g’arbiy va jan. Sohilini tekshirdilar (D. Kan, B. Diash va boshqalar). 149294-yillarda X. Kolumb Bagama o.larini, Katta va Kichik Antil o.larini kashf qildi; 1497-99 yillarda Vasko da Gama (arablar rahnamoligida) G’arbiy Yevropadan Jan. Afrika bo’ylab Hindistonga uzluksiz dengiz yo’lini ochdi; 1498-1502-yillarda Kolumb, A. Oxeda, A. Vespuchchi va boshqa ispan hamda portugal dengizchilari Jan. Amerikaning hamma shim. Sohilini, uning sharqiy (Braziliya) qirg’og’ini 25° j.k.gacha va Markaziy Amerikaning Karib qirg’og’ini kashf qildilar.
15-17-asrlarda geografik sayohatlar.
1513-25 yillarda ispanlar Panama bo’ynini kesib o’tib, Tinch okean qirg’og’iga chikdilar (V. Nunyes de Balboa) va LaPlata ko’ltig’ini, Florida va Yukatan ya.o.larini va Meksika qo’ltig’ining barcha sohilini (X. Ponse de Leon, F. Kordova, X. Grixalva va boshqalar), Meksika va Markaziy Amerikani (E. Kortes va boshqalar) zabt etdilar, Jan. Amerikaning Atlantika soxilini to’liq tekshirdilar. 1519-22 yillarda F. Magellan va uning safdoshlari Amerikaning jan. Chekkasi bo’ylab bo’g’oz orqali (keyinchalik Magellan bo’g’ozi deb ataldi) dunyo bo’ylab birinchi sayohat qiddilar.
15-17-asrlarda geografik sayohatlar.
1526-52 ylarda F. Pissaro, D. Almagro, P. Valdiviya, G. Kesada, F. Orelyana va boshqa ispanlar Jan. Amerikaning Orelyana va boshqa ispanlar Jan. Amerikaning barcha Tinch okean sohilini, And tog’larini 10° shahri k.dan 40° j. K. Kacha, Orinoko, Amazonka, Parana, Paragvay daryolarini ochdilar. Fransuz dengizchilari J. Verratsano (1524), J. Kartye (153435) Shim. Amerikaning sharqiy qirg’og’ini va SanLavrentiy daryosini, ispan sayyohlari E. Soto va F. Koronado esa Appalachi tog’larining jan.ni va Qoyali tog’larning jan.ni, Kolorado va Missisipi daryolarining quyi oqimlarini o’rgandilar (1540 42).
Materiklarning kashf etilishi
B.g.k. 2yuz yillik davrining muhim voqealari. Yermakning G’arbiy Sibirga yurishidan (1581-84) keyin va Gaz daryosi bo’y i da Mangazeya shahriga (1601) asos solingandan so’ng rus sayyoh (yo’l bosar)lari Yenisey va Lena daryolari sohillarini o’rgandilar, Shim. Osiyo hududini kesib o’tib, Oxota dengizigacha yetib bordilar. 17-asr o’rtalariga kelib Sibirning barcha yirik daryolari va Amur daryosining oqimini (K. Kurochkin, I. Perfilyev, 1. Rebrov, M. Staduxin, V. Poyarkov, Ye. Xabarov va boshqalar) tekshirdilar. Rus dengizchi sayyohlari esa Osiyoning barcha shim. Sohilini aylanib chiqib, Yamal, Taymir, Chukotga ya. O.larini tavsifladilar va Shim.
Materiklarning kashf etilishi
Muz okeanidan Tinch okeanga (Bering bo’g’ozi orqali) o’tib, Osiyo quruqlik orqali Amerika bilan tutashmaganligini aniqladilar (F. Popov S. Dejnev ekspeditsiyalari). Golland dengizchisi V. Barens 1594-yil Novaya Zemlya o.ning g’arbiy qirg’og’ini va 1596-yil Shpitsbergen o.ni aylanib chikdi. Inglizlar 1576-1631-yillarda Grenlandiyaning g’arbiy sohilini aylanib o’tib, Baffin Yerini, Labrador ya. O.ni aylanib, Gudzon qo’ltig’i qirg’oqlarigacha bordilar (M. Frobisher, J.Deyvis, G. Gudzon, U. Baffin va boshqalar). Fransuzlar 1609-48 ylarda Shim. Amerikada Shim. Appalachi tog’larini va Buyuk ko’llarni (S. Shamplen va boshqalar) topdilar.
Turkistonlik buyuk sayohatchilar.
Turkistondan ham jahon geografiya faniga buyuk hissa qo’shgan olim va sayyohlar chiqqan.
Bulardan Muhammad ibn Muso alXorazmiy “Surat alarz” “Yer tasviri” asarini yozgan, 7 iqlimga ta’rif bergan, 537 ta joy nomini yozib qoldirgan. Abu Rayhon Beruniy 1016-yilda Sharkda dastlabki geografik globusni yaratdi. Yer aylanasini anik, o’lchadi, dunyo haritasini tuzdi, G’arbiy yarim sharda quruqlik borligini bashorat qiddi. Nosir Hisrav Mag’rib shahriga, jan.da Nubiya cho’li, Makkagacha, sharkda Mo’lton va Lohur shaharlariga borgan, 15 ming km dan ortiqyo’l bosgan. Hofizi Abru (14-15-asrlar) Movarounnaxr, Dashti Qipchoq, Xuroson, Iroq, Fors, Ozarbayjon, Eron, Gurjiston, Armaniston, Rus va Shom yerlarida bo’lgan, Hindistonda Gang daryosi qirg’oqlarigacha bir necha marta borgan.
Turkistonlik buyuk sayohatchilar.
Uning 1417-20 yillarda yozgan geografik asarida dunyoning doyrashaklidagi haritasi zoq Samarqandiy Afanasiy Nikitindan 27 yil avval Hindistonga (Kolikut portiga – hozirgi Kojikode) dengiz yo’li (Arabiston dengizi) orqali borgan (1441) va Hindiston haqida kitob yozgan. Afrikani aylanib o’tgan Vasko da Gama Abdurazzoq Samarqandiydan 50 yil keyin shu portga yetib borgan. Sharq geografsayyoh olimlarining kashfiyotlari va yozib qoldirgan kitoblari yevropalik geograf-sayyohlarning jahonshumul geografik kashfiyotlariga asos bo’lgan deyish mumkin.
XULOSA
Xulosa shundan iboratki aynan o’wa davrlar geografyaning eng qiziqarli davrlari bo’lgan. Hozirgi kunga kelib esa yer yuzida aniqlanmagan joy qolmagan. Qachonki dengiz osti vulqonlari yangi Orollarni paydo qlmasa xecqanday yangi orol kashf etilishi bo’lmaydi.
