8-Mavzu: Chaqaloqlik va ilk bolalik davrining psixologik xususiyatlari. Theme 8: Infancy and psychological features of early childhood. Reja

Go‘daklik davrida nutqning o‘sishi. Bolaning atrofidagi katta odamlar — onasi, otasi, akasi, opasi kabilar qaysi tilda gaplashsalar, bola ham shu tilni o‘rganadi. Nutqni egallashdek juda ham qiyin jarayonni bola qisqa muddat davomida uddasidan chiqa boshlaydi. Yangi tug‘ilgan bolada nutqi bo‘lmasada ularda qandaydir ovoz chiqarish, ya’ni yig‘lash xususiyati bo‘lib, bu xususiyat tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik) bog‘liq bo‘ladi. Ortiqcha qattiq tovushlar ham bolani cho‘chitib yuboradi. Bola 2—3 haftalik bo‘lgach, unda tovushlarga nisbatan elementar tarzda bo‘lsa ham reaksiya yuzaga kela boshlaydi. Undan keyingi davrda esa, ya’ni bola 2—3 oylik bo‘lgach tovush bilan tovush chiqarayotgan man- ba o‘rtasida assotsiatsiya maydonga keladi. Bunda bola tovush eshitilayotgan tomonga qarab boshini buradigan bo‘ladi. Ilk yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishiga kat­ta ta’sir qiluvchi momentlardan biri atrofidagi kattalarning nutq orqali qiladigan munosabatlariga ijobiy qarashlaridir. Bolalar borgan sari katta odamlar bilan ko‘proq munosabatga bo‘lishga intila boshlaydi. Katta odam­larning gaplariga taqlid qiladigan bo‘ladi. Ana shu tariqa sekin-astalik bilan bolaning tili chiqa boshlaydi. Bola 6 oylik bo‘lgach ayrim tovushlarni birlashtirib «aya», «a- yya», «da-da» kabi so‘zlarni qayta-qayta aytadigan bo‘ladi.O‘tkazilgan tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bolalarning so‘zlarini tushunishlari har bir so‘zni ifodalab beruvchi tovushlarning aniq idrok qila olishl ariga emas, balki tovushlarning intonatsiyalarini payqab ola bilishlariga asoslanadi. Masa­lan: kichik yoshdagi bolaga «chapakka xo-xo chapakka» deb, chapak chalishga o‘rgatiladi. Ana shu so‘z aytilishi bilan bola chapak chalaveradi. Bordiyu ana shu so‘zni boshqa so‘z bilan almashtirib qo‘ysak bola payqamaydi. bolalar so‘zlarni ifodalovchi tovushlarni sekin-astalik bilan farqlaydilar. Bolalar biladigan so‘zlarning miqdori turli bolalarda turlicha bo‘ladi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish lozimki, oiladagi ikki tillik muhit, albatta bolaning tili chiqishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Bola har ikkala tilni ham barobar egallay boshlaydi va qaysi tilda gapirishni bilmaydi. Ana shuning uchun bola yosh­lik chog‘ida o‘z ona tilini egallashi kerak. Ikkinchi til ona ti­li o‘zlashtirilgandan so‘ng egallay boshlansa, yaxshi bo‘ladi. Olti-yetti oylik bolalarda taqlid qilish harakatlari paydo bo‘la boshlaydi. Bola psixikasining taraqqiyotida taqlidning roli juda kattadir. Bola juda ko‘p harakatlarni va nutqni asosan taqlid qilish orqali egallaydi. Bolani besh-olti oyligidan bosh­lab nutqni tushunishga o‘rgata boshlash lozim. Buning uchun bolaga o‘yinchoq yoki biron narsani bir necha marta nomini aytib ko‘rsatish kerak. Keyinchalik bolaga ba’zi narsalarning nomi aytilganda u ko‘zlari bilan shu narsani qidirib topadigan bo‘ladi. Bu narsa bolaning kattalar nutqiga tushuna boshlaganidan darak beradi. Bola nutqni ozmi-ko‘pmi tushuna boshlagandan so‘ng unga faqat narsalarning nomini emas, balki ayrim sodda harakatlarning ham nomlarini o‘rgata boshlash lozim. Harakatning nomini og‘zaki takrorlab, ayni vaqtda shu harakatning bajarilishini ham bir necha marta ko‘rsatilsa, bo­la harakatning nomini eshitish bilan uni bajarishga o‘rganadi.Masalan, «chapak-chapak» deb takrorlab turib chapak chalinsa, bola shu so‘z aytilishi bilan chapak chaladigan yoki bolaga «assalomu alaykum» deb ta’zim qilib ko‘rsatilsa, bo­la shu so‘zni eshitishi bilan ta’zim qiladigan bo‘ladi. Bola ay­rim so‘zlarga tuShuna boshlagach, kattalar bilan ko‘proq aloqada bo‘lishni xohlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan imkoni boricha ko‘proq munosabatda bo‘lishga, uning nutqini o‘stirishga harakat qilish lozim. Buning eng oson yo‘li bola bi­lan shug‘ullanayotgan vaqtda unga eng sodda so‘z elementlarini to‘g‘ri ayta bilishni o‘rgatishdir. Chunonchi, kuchukning rasmini ko‘rsatib, «mana, vov-vov», mushukning rasmini ko‘rsatib, «mana, miyov-miyov», xo‘roz yoki tovuqning rasmini ko‘rsatib, «mana, quq-qu» deyish kerak. Bunda bolalar «vov-vov», «mi- yov-miyov», «quq-qu» kabi so‘z elementlarini ravon talaffuz qilishga o‘rganadilar. Bundan tashqari 9—10 oylik bolalarga o‘z tana a’zolarining nomlarini ham o‘rgata boshlash kerak. Bola­ga — «mana burni», «mana og‘zi», «mana ko‘zi», «mana qoshi», «mana qo‘li» deb bir necha marta takrorlab ko‘rsatilgandan keyin bola o‘z a’zolarining nomini aytish bilan ularni birin-ketin ko‘rsatadigan bo‘ladi. Keyinchalik bolalarda ana shunday sodda so‘zlarni umumlashtirish ko‘nikmasini ham hosil qilish keiak. Bolaga «Oyingni ko‘zi qani?», «Qo‘g‘irchoqning bur­ni qani?», «Akangni qo‘li qani?» kabi savollar berilsa, bola bu a’zolarni to‘g‘ri ko‘rsatishga o‘rganadi.
Go‘dak yarim yoshida ular bilan muloqotga kirishish jara­yoni ikki xil xususiyat kasb etadi. Avval muloqot bir tomonlama, faqat ta’sir o‘tkazish bilan chegaralansa, endi teskari munosabat ham vujudga keladi. Bola kattalarning kiyimini tortqilaydi, ularga qichqiradi va boshqa harakatlar. Mazkur holat bolaning kattalar bilan muloqoti rivojlanishining yuqori bosqichga ko‘tarilishidan dalolat beradi. Bola hayotining ikkinchi yarim yilligida kattalar nutqini idrok qilish va uni tushunishi rivojlanadi. Bolaning hamkorligidagi o‘yin faoliyati ham, his-tuyg‘uga berilishi ham nutq va faoliyati bilan chambarchas bog‘liq. Bola juda ko‘p harakatlarni taqlid qilish asosi­da egallaydi. Bolani 5—6 oylikdan nutqni tushunishga o‘rgatish lozim. Buning uchun bolaga o‘yinchoq yoki biror narsaning bir necha marta nomini aytib ko‘rsatish kerak. Keyinchalik bolaga ba’zi narsalarning nomi aytilganda, u ko‘zlari bilan shu narsani qidirib topadi. Bola dastlabki paytlarda tilga tushuna boshlashi katta odamlarning talaffuz-intonatsiyalari va bola­ga ko‘rsatib qiladigan ishora-harakatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun hali yoshiga to‘lmagan bolalar har bir so‘zni shu so‘z orqali ifodalangan aniq narsalar bilan bog‘lay olmaydilar. Boshqacha qilib aytganda, yoshiga yetmagan bolalarda ayrim so‘zlarni tushunish hali ikkinchi signal darajasiga (ya’ni signalning signali darajasiga) ko‘tarilgan emas. Yoshiga yetmagan bolalar so‘zlarni shu so‘zlar orqali ifodalangan narsalar bilan assotsiativ tarzda bog‘lash orqali emas, balki intonatsiya va imo-ishora, harakatlar orqali tushunadilar. Agar go‘dak 3—4 oyligidan «gu- gu»lashga intilsa 5—6 oyligida ayrim tovushlarni qiyqiriq orqali ifodalaydi. Nutqni idrok qilishni va tushunishning oxirgi bosqichi 9—10 oyligidan boshlanadi. Tadqiqotchi F.I. Fratkina kattalarning go‘dakka qaratilgan nutqidan quyidagicha ta’sirlanish holatlarini aniqlagan:

1. nomi aytilgan bo‘yumga javob tariqasida burilib qarash. (7—8 oyligida);

   
   

2. turmush tajribasida egallagan harakatlarini kattalar eslatishi bilan bajarishga intilish (8—9 oyligida);

   
   

3. kattalarning nutq orqali ko‘rsatmasidan oddiy nutq topshiriqlarini bajarish (9—10 oyligida);

   
   

4. kattalarning nutq orqali ko‘rsatmasi bo‘yicha zarur predmetni tanlab olish 10—11 oyligida); mumkin emas taqiqlovchi so‘z yordamida harakatni to‘xtatish (12 oyligida).

   
   
5. 
   

Go‘dakdan o‘zgalar nutqini idrok qilish va unga javob berishga intilishi, harakatni amalga oshirishi murakkablashib boraveradi. Bo‘lar aqliy imkoniyatlar darajasiga bevosita bog‘liq. 1 yoshgacha davr nutqgacha davr deb ataladi. Bu davrda go‘dak bosh miya yarimsharlari po‘stida ikkinchi signallar sistemasi faoliyati bilan bog‘liq anchagina ishlarni, ya’ni nutq taraqqiysi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni amalga oshiradi. Nutqni tushunib idrok qilish kun sayin ortadi. U bir nimani olishni so‘rashni, aytishni xohlaydi, asta-sekin birinchi so‘zlar (10—12 ta gacha) paydo bo‘ladi. Bolalar nutqining o‘sishi ular idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va irodasi kabi ysak psixik jarayonlarning rivojlanishiga yordam beradi. Barcha sezgi a’zolari go‘dak hali onaning qornidalik paytidayoq ancha takomillashgan bo‘ladi. Shuning uchun bola tug‘ilishidan boshlaboq uning barcha sezgi a’zolari tashqaridan va ichki muhitdan bo‘ladigan ta’limotlarni aks ettirish qobiliyatiga egadir. Masa­lan, o‘n kunlik bola ko‘z qarashini biron yorug‘lik manbai (elektr lampochkasi) ustida to‘xtata oladi. Bir oylik chaqaloq unga engashib qarab to‘rgan (yo‘zini yaqin olib kelib) onasining chehrasiga o‘z ko‘z qarashlarini uzoq vaqt to‘xtata oladi. Ko‘rish sezgisi chaqaloq bolalarda juda tez rivojlanadi. 2 oylik bola sekin harakat qilayotgan narsani ko‘z qarashi bi­lan kuzata oladi. 4 oylik bola esa ko‘rish emas, narsalarga aktiv qaray oladigan bo‘lib qoladi. U qarayotgan narsalari turli hissiyotlarni yuzaga keltiradi. Go‘dak bolalarda ko‘rgan narsalarini tanish 5—6 oylik davrda yuzaga keladi. Bola dastavval o‘zi bilan eng ko‘p munosabatda bo‘ladigan odamni, ya’ni onasini tanib oladi. Sekin-asta atrofdagi boshqa ya­qin odamlarni tanib oladi. Buni biz kichik bolalarning uyiga begona odam kelganda unga uzoq tiqilishi va yotsirashidan bilamiz. Bolalarda ranglarni sezish juda erta ko‘rina boshlaydi. Masa­lan, professor N.I. Krasnogorskiyning o‘tkazgan tajribalariga ko‘ra, ranglarni farqlash bolalarda 3—4 oylik davrdan boshlab ko‘rina boshlaydi. Bola har xil rangli butilkachalardan ovqatlantirilgan (sut emizilgan), lekin faqat sut qizil butilkadagina berilgan. Oradan biroz vaqt o‘tgach, bola faqat qizil rangli butilkagagina reaksiya qiladigan, ya’ni faqat qizil butilkadagi emizikni og‘ziga oladigan, boshqa butilkalarga esa befarq qaraydigan bo‘lgan. Bu tajriba bolalarda ranglarni sezish va farqlash juda erta hosil bo‘lishini ko‘rsatadi. Ilk yoshdagi bolalarda eshitish sezgisi ham juda erta ko‘rina boshlaydi. Lekin bola tug‘ilgandan so‘ng nechanchi kundan boshlab eshita boshlashini aniqlash qiyin. Yangi tug‘ilgan bola 4—5 kun davomida hech narsani eshitmaydi. Buning sababi shundaki, yangi tug‘ilgan bolaning o‘rta quloqlari qorindalik paytda suyuqlik modda bilan to‘lib qol­gan bo‘ladi. Ana shu suyuqlik modda tugamaguncha havo to‘lqinlari bola quloqlarining nog‘ora pardasiga borib yetmaydi. 10—15 kunlik bola qattiq tovushlarga reaksiya qila boshlay­di. Buni biz qattiq tovush chiqqan paytida (masalan, bolaning quloqlariga yaqin joyda qattiq chapak chalinsa yoki eshik qat­tiq yopib yuborilsa) bolaning cho‘chib tushishidan bilamiz. 2—3 oylik bolalar taqir-tuqurga quloq soladigan bo‘lib qoladilar. Masalan, yig‘layotgan bolaning oldida shaqildoq shaqillatilsa, bola yig‘idan to‘xtab quloq sola boshlaydi. 3—4 oylik bolalar faqat eshitishgina emas, balki tovush chiqayotgan tomonga boshlarini buradigan bo‘ladilar.Ana shu davrdan boshlab bolalarda turli tovushlarni farqlash ham yuzaga kela boshlaydi.4—5 oylik bola onaning tovushini boshqa odamlar­ning tovushlaridan bemalol farqlay oladigan bo‘ladi.Tovush­larni farqlash qobiliyati nutq tovushlarini va undan so‘ng ayrim so‘zlarni o‘zgartirish uchun asos bo‘ladi. Eshilish sezgisining normal rivojlanishi ilk yoshdagi bolalarning nutqni egallashlari (til chiqishi) uchun g‘oyat katta ahamiyatga ega. Eshitish sezgi­si bola bilan xususan kattalar munosabatda bo‘lganlarida jadal rivojlanadi. Shuning uchun ilk tarbiyachilari kichik bolalar bi­lan nutq orqali ko‘proq munosabatda bo‘lishlari kerak. Bolalarda hid, ta’m va teri sezgilari ham go‘daklik davri- dan boshlab tez rivojlana boshlaydi. Agar 2—3 oylik bola­ning emizigiga qo‘lansa (yoqimsiz) hid tarqatuvchi biron narsa surtib qo‘yilsa, bola bunda betoqatlanib, lab-lunjlarini bujmaytira boshlaydi. Ta’m sezgisi ham deyarli shu davrdan boshlab yaqqol ko‘rinadi. Chunonchi, ona sutiga o‘rganib qolgan bolaga biroz shakar solib shirin qilinadigan sigir suti berilsa, emgisi kelmaydi. Ana shulardan xulosa qilib aytish mumkinki, ilk yoshdagi kichik bolalarda hid va ta’m sezgi­lari yaxshi ishlaydi. Teri sezgisi bolalarda tug‘ilgan paytlaridan boshlab mavjuddir. O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, biron narsaning tekkanini sezish (ya’ni tuyish organi) go‘dak bolalarda katta odamlarga qaraganda ham o‘tkirroqdir. Bundan tashqari, ilk yosh­dagi kichik bolalar haroratga nisbatan ham juda sezgir bo‘ladilar. Ular cho‘miltirilayotgan suvning salgina isib yoki salgina sovib qolganini darhol sezadilar. Ilk yoshdagi bolalarning hid, ta’m va teri sezgilarini takomillashtirish yuzasidan maxsus ishlar (mashqlar) olib borilmaganligi tufayli bu sezgilar nisbatan sekin rivojlanadi. Ilk yoshdagi bolalarning psixik jihatdan rivojlanishlari uchun harakat sezgisining ahamiyati juda kattadir. Go‘dak bolaning juda ko‘p xilma-xil harakatlari ichida uning qo‘l ha­rakatlari juda katta rol o‘ynaydi. Bola biron narsani qo‘li bilan ushlashga o‘rganganidan so‘ng uni rosa timirsqilab ko‘radigan bo‘ladi. Lekin bola biron narsani ushlashi uchun dastavval u narsani atrof-muhitdagi boshqa narsalardan yaqqol ajratishi ke­rak. Buning uchun bola qo‘l va ko‘z harakatlarini moslashtirib idora qila olishi lozim. Bunday murakkab harakatlarni bola dar­hol egallay olmaydi. O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, bola murakkab qo‘l harakatlarini ilk yoshida egallaydi.