8-mavzu. Farmoyish hujjatlari va ularning turlari

---

8-MAVZU. 
Farmoyish hujjatlari va ularning turlari
 
Reja: 
1. Farmoyish hujjatlar haqida 
2. Buyruq. Buyruqdan ko„chirma 
3. Ko„rsatma. Ko„rsatmaning uslubiy jihatlari 
Tayanch tushunchalar: buyruq, buyruqdan ko„chirma, ko„rsatma, farmoyish. 
Davlat boshqaruv organi rahbarlarining yakka hokimligiga asoslangan 
huquqiy hujjat, muayyan muassasa oldida turgan asosiy va kundalik vazifalarni hal 
qilish maqsadida qo‟llaniladi. Mohiyat-e‟tibori bilan buyruqlar ikkiga bo‟linadi: 
asosiy faoliyatga oid va kadrlarga oid. Ular ketma-ket tartibda alohida raqamlanadi 
va ayrim saqlanadi. Asosiy faoliyatga oid buyruqlar doimiy, kadrlarning shaxsiy 
tartibiga oid buyruqlar esa 40 yilgacha muddatda saqlanadi. Asosiy faoliyatga oid 
buyruqlar ishni tashkil qilish, muassasa yoki uning bo‟limlari faoliyatini tartibga 
solishda qo‟llaniladi. Ular odatda, yuqori tashkilotlardan kelgan ko‟rsatmaviy 
hujjatlar xodimlarga etkaziladi, bularning ijrochi yuzasidan tadbir-choralar 
belgilanadi, mas‟ul shaxslar va bajarish muddati tayinlanadi. Ichki mehnat tartibi 
qoidalari mukofotlash nizomi va shu kabilarni tasdiqlash bilan bog‟liq normativ 
buyruqlar ham asosiy faoliyatga oid buyruqlarga kiradi. Bunday buyruqlar umumiy 
tarzda bo‟lib, muayyan bir shaxsga emas, balki butun jamoaga qaratiladi. 
Buyruqning zaruriy qismlari: 
1. Gerb, muassasa alomati, mukofoti (bosma ish qog‟ozi qismlari). 
2. Vazirlik, boshqarma nomi. 
3. Muassasaga xos raqami (KTUT bo‟yicha). 
4. Hujjat shaklining xos raqami (BXUT bo‟yicha). 
5. Muassasa nomi. 
6. Hujjatning nomi (Buyruq). 
7. Sanasi. 
8. Raqami (№). 
9. Buyruq chiqqan joy nomi. 
10. Sarlavhasi (mazmunidan kelib chiqib nomlanadi). 

---

11. Buyruq matni (ilovalari bo‟lsa qayd qilinadi). 
12. Rahbar yoki o‟rinbosar imzosi. 
Buyruqda adliya maslahatchisi imzosi ham bo‟lishi lozim. Adliya 
maslahatchisi buyruqni ko‟rishda quyidagilarga e‟tibor beradi: masalani buyruq 
bilan rasmiylashtirish maqsadga qanchalik to‟g‟ri keladi: buyruq loyihasi amaldagi 
qonunlarga hukumat qarorlariga qanchalik muvofiq keladi; mazkur idoraning ilgari 
berilgan buyruqlari bilan ziddiyat yo‟qmi yoki ularning qisman takrori bo‟lib 
qolayaptimi? 
Asosiy faoliyatga oid buyruqlarda, odatda mazmunidan kelib chiqib sarlavha 
qo‟yiladi (ba‟zi qisqa buyruqlarda qo‟yilmasligi ham mumkin). Buyruqning asosiy 
matni asoslovchi (kirish) va farmoyish qismlardan tarkib topadi. Asoslovchi 
(kirish) qismida buyruqdan maqsad, shart-sharoitlar, sabablar ko‟rsatiladi, asos 
qilib olinayotgan buyruqqa havola qilinadi (nomi, sanasi, raqami yoziladi). Ayrim 
hollarda buyruqqa asos bo‟lgan hujjat uning farmoyish qismi tegishli bandida ham 
ko‟rsatiladi. 
Ba‟zi buyruqlarni asoslashga xojat bo‟lmasligi mumkin, bunday hollarda 
ular to‟g‟ridan- to‟g‟ri farmoyish qismi bilan ham berilaveradi. Buyruqning 
farmoyish qismi yangi satrdan bosh harflar bilan yoziladigan “BUYuRAMAN” 
so‟zi bilan boshlanadi. Zaruriyatga qarab farmoyishlar bandlarga bo‟linib, arabcha 
tartib raqamlar bilan belgilanadi. Raqamdan so‟ng nuqta qo‟yilib, so‟z
bosh 
harfdan boshlanadi. Farmoyishlarda odatda kim qanday vazifani, qaysi muddatda 
bajarish ko‟rsatiladi. Harakat majhul fe‟l shaklida ifodalanadi (“Amalga 
oshirilsin”, “ta‟minlansin”, “yuklatilsin”, ”hisoblansin”,…). Bajaruvchilar-
muassasa yoki tarkibiy qismlari (bo‟limlari), mansabdor shaxslar (lavozimlari 
ko‟rsatilgan holda) ko‟pincha jo‟natish kelishigida qayd qilinadi. 
Buyruqda ishning bajarilish muddati mazmunidan kelib chiqib umumiy tarzda yoki 
har bir farmoyishda aniq ko‟rsatilishi mumkin. Buyruq imzo chekilgandan so‟ng 
kuchga kiradi. Lekin ayrim bandlarning farmoyishda unga tegishli kuchga kirish 
muddati aniq ko‟rsatilgan bo‟lishi kerak. 
Buyruq farmoyish qismining oxirida, odatda, umuman mazkur buyruqning nazorat 
qilish kimga yuklatilganligi ham qayd qilib qo‟yiladi: «Buyruq ijrosini nazorat 
qilish …ga yuklatiladi.» (lavozimi va familiyasi to‟liq yoziladi). Kadrlarning 
shaxsiy tarkibiga oid buyruq yoki individual buyruqlar biror xodim ishga qabul 
qilinganda yoki bo‟shatilganda, boshqa bo‟limga o‟tkazilganda, shuningdek, 
muayyan xodim mukofotlanganda, mehnat ta‟tiliga chiqqanda va shu kabi hollarda 

---

beriladi. Bunday buyruqlar, odatda, bo‟limlar rahbarlari tavsiyanomasi, shaxsiy 
arizalar va shu kabilar asosida tayyorlanadi.
Kadrlarning shaxsiy tarkibiga oid 
buyruqlar maxsus bosma ish qog‟ozlari bo‟lmagan taqdirda oddiy buyruq 
qog‟oziga ham yoziladi. U holda buyruq boshiga “kadrlar shaxsiy tarkibiga oid” 
deb yozib qo‟yish kerak. Buyruq sarlavhalari: “Ishga qabul qilish haqida buyruq”, 
“Boshqa ishga o‟tkazish haqida buyruq”, ”Ishdan bo‟shatish haqida buyruq”, 
”Mehnat ta‟tili berish haqida buyruq”, ”Rag‟batlantirish haqida buyruq” va 
hokazo. 
Bunday buyruqlarda kirish qismi bo‟lmasligi mumkin. Farmoyish qismida, 
odatda, bandlar, paragraflar bo‟ladi. Buyruq qismidagi «QABUL QILINSIN», 
«TAYINLANSIN», 
«O‟TKAZILSIN», 
«TAShAKKUR 
BILDIRILSIN», 
«BO‟ShATILSIN» kabi fe‟llar bosh harf bilan yoziladi. Familiya ham bosh harf 
bilan, ismi va ota ismi esa matndagi oddiy harflar bilan yoziladi. 
Ba‟zi buyruqlarda shu buyruq munosabati bilan ilgarigi joriy buyruq yoki boshqa 
xil hujjat bekor qilinganligi ham ko‟rsatib o‟tiladi. Muassasalarda odatda, xodimga 
yoki boshqa xususiy shaxsga muayyan buyruqdan ko‟chirma berishga to‟g‟ri 
keladi. 
Zaruriy qismlari: 
1. Muassasa nomi. 
2. Hujjat nomi. 
3. Sanasi. 
4. Raqami. 
5. Joyi. 
6. Sarlavhasi. 
7. Matni (asoslovchi qismi, ”BUYURAMAN” so‟zi, farmoyish qismidan kerakli 
bandi). 
8. Imzo chekkan shaxs familiyasi (yoniga “imzo” degan so‟z yoziladi). 
9. Tasdiqlash belgisi. 
Buyruqdan ko‟chirma, odatda, xos ish qog‟oziga yozilib, tasdiqlab beriladi: 
«Asliga to‟g‟ri» so‟zi bilan kotib (yoki buyruqdan ko‟chirma beruvchi shaxs) imzo 
chekadi. 

---

Farmoyish - bu muassasa ma‟muriyati (direktor, uning o‟rinbosarlari, bosh 
muhandis, uning o‟rinbosarlari), shuningdek, bo‟limlar rahbarlari tomonidan 
amaliy masalalar yuzasidan qabul qilinadigan hujjat. Odatda, farmoyishlarda 
harakat muddati cheklangan bo‟lib, uning kuchi bo‟limlarning tor doirasiga, ayrim 
mansabdor shaxslar va fuqarolarga taalluqli bo‟ladi, farmoyishning matni huddi 
buyruqdagi kabi zaruriy qismlardan tarkib topadi, faqat uning asos (kirish) qismida 
“BUYuRAMAN” 
so‟zi 
o‟rniga 
“TAVSIYa 
QILAMAN”, 
”RUXSAT 
BERAMAN” kabi iboralar ishlatiladi. 
Ko‟rsatma - idoralarda xabarsifat-uslubiy tusdagi masalalar, shuningdek 
buyruqlar, yo‟riqnomalar va boshqa hujjatlarning ijrosi bilan bog‟liq tashkiliy 
masalalar yuzasidan chiqariladigan huquqiy hujjat. Ko‟rsatmalarga birinchi rahbar, 
bosh muhandis, ularning o‟rinbosarlari imzo chekish huquqiga ega. Ko‟rsatma 
muassasaning xos ish qog‟oziga bosiladi. U ham buyruq kabi, odatda, sarlavha 
bilan (kirish) va farmoyish qismlaridan tarkib topadi. Asos (kirish) qismida, falon 
“maqsadda”, falon “buyruqni bajarish uchun” kabi taomilga kirgan iboralar 
qo‟llaniladi va “YUKLAYMAN”, “TAVSIYA ETAMAN” so‟zlari bilan 
farmoyish qismi boshlanadi. Muayyan xodimga uning xizmat lavozimi vazifalariga 
kirmaydigan ishlar yuklatilsa «TAVSIYA ETAMAN» so‟zi qo‟llaniladi. 
Ko‟rsatmaning farmoyish qismi buyruqning farmoyish qismiga o‟xshash bo‟ladi. 
Nazorat savollari 
1. Farmoyish hujjatlari haqida gapiring. 
2. Farmoyish hujjatlariga qaysi hujjatlar kiradi? 
3. Buyruq haqida ma`lumot bering. 
4. Buyruq va ko„chirmaning bir-biridan farqi nimada?