8-Mavzu: intellekt va kreativlik режа

8-Mavzu: INTELLEKT VA KREATIVLIK
Режа:

1. 
   Intellekt va kreativlik haqida tushuncha.
   
2. 
   Intellekt va kreativlik nazariyalari.
   
3. 
   Ijodiy tafakkurning tarkibiy qismlari
   
4. 
   Intellektni o`lchash metod va metodikalari.
   
5. 
   Intellekt sohasidagi buzilishlar.
   

Intellekt va kreativlik haqida tushuncha. Intellekt va kreativlik nazariyalari. Ilmiy psixologik manbalarda qayd qilinishiga ko`ra, intellekt lotincha so`zdan olingan bo`lib, u odatda aql-idroq anglash, tushunish, fahmlash degan ma`noni anglatadi. Bizningcha, intellekt shaxsning muayyan darajada mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari majmuasi tuzilishidan iboratdir.

O`z davrida AQShlik psixolog F.Frimen intellekt oltita tarkibdan iborat degan g`oyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini xaspo`shlab ko`rsatadi:

• 
  sonli operatsiyalarga nisbatan qobiliyatlik,
  
• 
  lug`at boyligi ko`lami,
  
• 
  geometrik shakllar o`rtasidagi o`xshashlik va farqli tomonlarini ajratishga nisbatan o`quvchanlik,
  
• 
  shaxs nutqining tezligi yoki sur`ati, shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi,
  
• 
  xotiraning mahsuldorligi yoki noyob xislatliligi.
  

Yana bir salohiyatli psixolog L.Tyorstoun umumiy intellektning turli jabhalarini tadqiq qilib, ularni umumlashtirib "birlamchi aqliy potensiyalar" deb ataydi. Muallif yetti xildagi potensiyalar o`zaro farqlanishini ta`kidlab o`tadi:

• 
  insonning hisoblash qobiliyati ko`rsatkichi,
  
• 
  og`zaki so`zning ixcham ifodalashi ko`rsatkichi, nutq yordami bilan tez o`qish texnikasining egallaganligi,
  
• 
  og`zaki ma`lumotlarni to`la idrok qilish yoki idrok qilingan so`zlarni tushunish, anglash,
  
• 
  fazoviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yoki shaxsning chamalash qobiliyati (o`quvchanligi),
  
• 
  xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi,
  
• 
  fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatliligi,
  
• 
  shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur`ati.
  

Fransuz psixologi T.Ribo idrok ko`lamining kengayishi, bilimlarning ko`payishi, diqqatni bir davrning o`zida bir nechta ob`ektga qarata olishi - inson intellekt taraqqiyotiga olib keladi va u uch bosqichdan iborat bo`lishi mumkin ekanligini ta`kidlaydi:

• 
  shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi,
  
• 
  inson identifikatsiyasi (o`quvchilar o`qituvchining bilimlarini o`ziga singdirish jarayoni, uning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini o`zlashtirib borish va boshqalar),
  
• 
  refleksiya (inson o`zini-o`zi anglash hamda bo`lg`usi faoliyatni amalga oshirish, muayyan rejalar tuzish, ularni maqsadga muvofiq hayot va faoliyatga tatbiq etish imkoniyatlari tug`ilishi kabilar).
  

Sh.Byuler intellektual taraqqiyot quyidagi bosqichlardan iborat bo`lishi shart deb hisoblaydi:

• 
  sinkretizm (tushunchalarni bir-biridan ajrata olmaslik holati),
  
• 
  agglyutinizm (maktab yoshiga yaqin bolalarda fantaziyaning kuchayishi, vaqtni noadekvat, noto`g`ri idrok qilish, har bir obrazlarni muayyan bo`laklariga binoan bir umumiyatga yaxlitlash, birlashtirish),
  
• 
  xayolot (ijodiy xayol) yordamida inson o`zi tug`ilib o`sgan Vataniga biron-bir jihatdan yordam berishi,
  
• 
  realiya (realizm, ya`ni atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan yakdil tuzilmani yaratish, turmush tajribalariga mumkin qadar yaqinlashib kelishdan iborat fikrlashning ko`rinishi singari.
  

Jahon psixologlari to`plagan ilmiy materiallarni umumlashtirib intellekt muammosini tadqiq qilishda diqqat-e`tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim deb hisoblaymiz:

• 
  intellektning yosh davr xususiyatlari bog`liqligi,
  
• 
  jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi,
  
• 
  millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi,
  
• 
  oilaning ijtimoiy-iqtisodiy statusi bilan uyg`unlashuvi,
  
• 
  ota-onalarning ma`lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi,
  
• 
  biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, xislatlari qanchalik rol o`ynashi va hokazolar.
  

Uzluksiz ravishda o`tkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir qator ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar) vujudga keldiki, ularning har qaysisi intellekt muammosini o`ziga xos tarzda tushuntirishga va talqin qilishga olib keldi:

• 
  muammo yechimi uslubi va strategiyasi,
  
• 
  intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi,
  
• 
  vaziyatlarga nisbatan alohida yondashishning samaradorligi yoki mahsuldorligi (ma`noviy, miыdoriy va mantiqiy jabhalar), uning funksional tomonlari, yo`nalishlari,
  
• 
  alohida, yakkahol yondashish, bilish jarayonining shaxsdan faollikni taqozo etish xususiyati, holati,
  
• 
  kognitiv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar.
  

Psixolog olimlarining kuzatishlariga qaraganda, intellekt taraqqiyoti mana bunday omillar bilan uzviy bog`liq ekanligi ko`zga yaqqol tashlandi:

• 
  bilish, o`qish motivlarining anglashilgan hamda yuksak regulyativ darajalarining mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi,
  
• 
  yangilikni qidirish, muammo yechimini topish, muayyan vositalar tanlash hamda tadqiqiy, ijodiy faollik namoyon bo`lishi,
  
• 
  mustaqil yechishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi, ilgarilab ketib yechish imkonining mavjudligi va "aytib berish", luqma tashlash jarayonida erkinlik, qo`rqinch hissining yo`qligi,
  

yuksak nafosat va ma`naviy did timsoli hamda namunasini yaratishga nisbatan qobiliyatlilik ularni baholash va o`lchash funksiyasining tug`ilishi, uning boshqaruvchanligi.