8-Tema: Qaraqalpaq tili grammatikası Joba

Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Muǵdardı, sandı, hár qıylı qosımsha mánilerdi ańlatıwı boyınsha sanlıq úlken eki toparǵa bólinedi. 1). Sanaw muǵdarın, esaplawdı bildiretuǵın esaplıq sanlıqlar; 2) Qatarlıq tártipti bildiriwshi qatarlıq sanlıqlar. Esaplıq sanlıqlar
1. Sanaq sanlıqlar. Uluwma abstrakt san atamasın yamasa zattıń anıq sanın bildirip, qansha? neshe? degen sorawlarǵa juwap beredi. Olar ózleriniń matematikalıq tańbalarına da iye 3-úsh, 10-on, 100-júz hám t.b.
2. Jıynaqlaw sanlıqları. Zat yamasa qubılıstıń sanın jıynaqlap, bir menen jeti arasındaǵı sanaq sanlıqlardan -aw//-ew affiksi arqalı jasalıp jıynaqlaw sanlıqları dep ataladı. Eki, altı, jeti sanlıqlarına -aw//-ew affiksleri jalǵanǵanda olardıń keynindegi dawıslı ses túsip qaladı: ek (i) +ew, alt (ı) +aw hám t.b.
3. Toplaw sanlıqları. Zatlardı san jaǵınan birdey toparlarǵa bólip, toplap kórsetedi. Olar sanaq hám jıynaqlaw sanlıqlarınan jasalıp qanshadan? nesheden? degen sorawlarǵa juwap beredı jigirmadan, ekew-úshewden, onlap, jigirmalap, ekew ara hám t.b.
4. Shamalıq sanlıqlar. Zattıń sanın, muǵdarın shama menen anıqlaw ushın qollanıldaı. Sanaq, jıynaqlaw hám bólshek sanlıqlarına -day//-dey, -tay//-tey affiksleri jalǵanadı: eki júzdey, úsh mıńday h. t.b. Sanaq sanlıqlarǵa -laǵan//-legen qosımtası jalǵanıp jasaladı: jigirmalaǵan, onlaǵan hám t.b. Sanaq sanlıqlarǵa -lar//-ler affiksi jalǵanıp, waqıt yamasa jas mánisin bildiriwshi shamalıq sanlıqlar jasaladı: saat onlarda, jası jigirma beslerde hám t.b.
5. Bólshek sanlıqlar pútinniń bólegin, úlesin bildirip sanaq sanlıqlardıń belgili bir formada dizbeklesiwi arqalı jasaladı: júzden on jeti, tórtten biri, h. t.b. Bólshek sandı bildiriw ushın qaraqalpaq tilinde yarım, sherek sózleri de qollanıladı.
Qatarlıq sanlıqlar. Zatlardıń hám hár qıylı qubılıslardıń izbe-iz qatar tártibin, retlik sanın bildiredi. Olar sanaq sanlıqlarǵa -ınshı//-inshi, -nıshı//-nishi affiksleri jalǵanıwı arqalı jasaladı hám neshinshi degen sorawǵa juwap beredı birinshi, ekinshi, besinshi. Qatarlıq sanlıqlar qaraqalpaq tilinde burın -lanshı//-lenshi affiksi arqalı da jasalatuǵın bolǵan.
Almasıq. Almasıq zattı yamasa onıń kelbetin, sının, sanın hám t.b. belgilerdi tikkeley ashıq atamay, olardı siltew arqalı kórsetedi. Onıń konkret mánisi tek kontekstte ǵana anıqlanadı. Mısalı, ótegendi izlesem, ol bir kemeni miniwge qolaylasıp atır eken (Ó.Ayjanov).