9 – mavzu. Ijtimoiy pedagogikaning tamoyillari. Ijtimoiy-pedagogik tadkikotlar. Reja

9 – mavzu. Ijtimoiy pedagogikaning tamoyillari. Ijtimoiy-pedagogik tadkikotlar. Reja

9 – MAVZU. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING TAMOYILLARI. IJTIMOIY-PEDAGOGIK TADKIKOTLAR.
Reja:

1. Ijtimoiy pedagogikaning tamoyillari,

   
   

2. Ijtimoiy pedagogikaning tadkikot ob’ekti.

   
   

3. Ijtimoiylashuv jarayonida olib borilgan tadkikot ishlarning mazmuni.

   
   

Ijtimoiy pedagogikaning tamoyillari. Pedagogika faoliyat- bu ta'lim-tarbiya vositasida o`quvchilarga ijtimoiy madaniyat tajribalarini singdirishga qaratilgan kasbiy faoliyatdir.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat- bu bolaning ijtimoiylashuviga, ularga ijtimoiy madaniyat tajribalarini singdirishga, jamiyatda o`z-o`zini boshqarishga sharoitlar yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyatdir. U ma'lum shaxsga qaratilgan bo`lib, aniq manzilga yo`naltirilgan faoliyatdir. Ijtimoiy pedagogik faoliyat quyidagi xususiyatlarga ega.
▪ Ta'lim muassasalaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat,
▪ bolalar tashkilotlaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat,
▪ bolalarning ijodkorligini oshirish va dam olishini tashkil etishga mas'ul tashkilotlardagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy yo`nalishlari qo`yidagilar hisoblanadi.
▪ dezadaptatsiyaga uchragan bolalarni profilaktika qilish,
▪ ijtimoiy me'yorlardan chekingan (o`qish) bolalarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish .Bu ishlar ikki shaklda amalga oshiriladi:
1.Bevosita bolaning o`zi bilan olib boriladigan ishlar.
2.Bolaning ijtimoiy muhit bilan aloqasida vositachilik qilishi.
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo`lgan ijtimoiy ta'lim kategoriyasi ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, ijtimoiy ta'lim-bu bolaning ijtimoiylashuviga yordam beruvchi ijtimoiy bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish jarayonidir. Ikkinchidan, ijtimoiy ta'lim-bu ijtimoiy soqada ishlash uchun maxsus tayyorgarlik ko`rish jarayonidir.
Ijtimoiy tarbiya esa bolaning ijtimoiylashuviga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga molik fazilatlarni shakllantirish jarayonidir. Ijtimoiy tarbiya muammolari xususida A.V.Mudrik, V.D.Semyonova, G.N.Filova singari olimlar tadqiqotlar olib borgan.

Ijtimoiy pedagogikaning asosiy tamoyillari. “Tamoyil” tushunchasi lotincha “asos” degan ma'noni anglatadi. Har bir fan yoki soqa o`z tamoyillari asosida rivojlanib boradi. Ijtimoiy pedagogika tamoyillari pedagogika fanining umumiy tamoyillaridan kelib chiqadi.

Ijtimoiy pedagogikaning muammolari uzoq tarixga ega bo`lishiga qaramasdan yevropa, Rossiya va O`zbekistonda aloqida fan sifatida o`zining dastlabki qadamlarini qo`ymoqda. Shuning uchun ham uning tamoyillarini belgilashda ham ancha murakkabliklar vujudga keldi. Shunga qaramasdan, bu fanning quyidagi uchta tamoyilga suyanishi, ya'ni asosga ega ekanligi aniq. Bular: Tabiatga muvofiqlik tamoyili, Madaniyatga muvofiqlik tamoyili, insonparvarlik tamoyili.
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy tamoyillari (prinsiplari).
“Tamoyil” tushunchasi lotincha “asos” degan ma'noni anglatadi. «Prinsip» so’z i lotincha «rrinsipium» so’zidan xosil bo’lgan «asos», «boshlanish» ma’nolarini bildirali. Har qanday fan uchun ishlatilgan muayan koidalardan kelib chiqaligan o’z prinsiplari mavjud. Fanlarda prinsip va qoidalar bizga bog’liq bulmagan holda mavjud. Ulardan chetga chiqish mumkin emas, aks holda pedagogik faoliyat befoyda balki ham zararli bo’ladi. Ijtimoiy pedagogika pedagogikadan ajralib chikdi, tabiiyki o’z asosida shu fan prinsiplariga tayanadi.
Biz Ijtimoiy pedagogikaning 3 ta prinsipni ko’rib chikamiz: tarbiyaning tabiyatga uygun bulishi prinsipi; tarbiyaning madaniyatga uyg`un bo`lishi prinsipi va gumanizim prinsipi. SHu prinsiplardan har biri ijtimoiy pedagogikada o’zining talqiniga va o’ziga xos xususiyatiga ega.
A). Tarbiyaning tabiatga uygun bulishi prinsipi.
Tarbiyaning tabiyagga uyg`un bo`lishi- ijtimoiy pedagogika prinsipi, shunga kura ijtimoiy pedagog o’z amaliy faoliyatida bolaning tabiiy holda rivojtanish omillariga tayanadi. Tarbiyaning tarbiyaga uygun bulish Prinsipi ilk bor slavyan pedagogi YAn Amos Komenskiy (1592-1670) bilan uning «Buyuk didaktika» (1632) degan eng asosiy ishida ta’riflangan. Kamenskiy, inson tabiyatining bir qismi va u tabiyatning bir kismi sifatida uning eng asosiy, umumiy qonunlariga bo`ysunadi, deb hisoblanadi. Komenskiyning fikricha, tabiatning bu qonunlari o`simliklar va hayvonlar olamida ham shuningdek, insonga nisbatan ham o’z ta’sirini o`tkazib turadi. Kamenskiy nafaqat tarbiyaning umumiy qonunlariga, bola shaxsi psixologiyasiga ham tayanadi. U bolaalar o`spirinlar va yosh yigitlarning yoshiga oid tafsifiga tayangan holda o’z bolalar ta’lim-tarbiyasi tizimini ilgari suradi, asoslayli va quradi. Komenskindan ancha ilgari sharq uygonish davri buyuk olimi va mutafakkiri Abu Ali Ibn Sino (980-1037) o’z asarlarila tarbiyaning tabiatta uyg`un bulish haqida gapirgan edi. Masalan «uy ro’zg`or tutish» haqidagi asarida Ibn Sino yozgan ediki, inson aqlli mavjudod shuning uchun tabiatda alohida o’rin tutadi va uning qonunlariga ko`ra rivojlanadi. «YOlg`on xislatlarni qayta tarbiyalash» asarida esa Ibn Sino yozadiki, kimki axloqli insonni tarbiyalamoqchi bo`lsa unda u uni har tamonlama o`rganishi, insonning tabiyati qoidalarini bilishi kerak. Natijada tarbiyaning tabiat bilan uyg`un bo`lishi prinsipi ko’pgina buyuk pedagoklar tomonidan o’z pedagogik va ijtimoiy pedagogik nazariyalari qurish asosi sifatida olingan edi. Masalan, Fransiya falsafachisi Jan Jak Russo bola tarbiyasi tabiat bilan uyg`un ravishda amalga oshirilishi kerak deb hisoblab, yozadi «bolalar katta bo`lishidan ilgari bola bo`lishi kerak». Shvetsar pedagogi Iogan Genrix Pestalotsi yetim va qarovsiz bolalar uchun muassasalar va bolalar uyini yaratgan, u hisobladiki, tarbiya maqsadi-inson tabiiy kuchlari va qobiliyatlarini rivojlantirishdir, bunda rivojlanish har tomonlama va uyg`un bo`lishi lozim. Nemis olimi va pedagogi Adolf Disterveg ham o`z ishlarida talim-tarbiya jarayonida yosh va individual xususiyatlarini etiborga olishi lozimligini ta’kidlaydi. Tarbiya bilan uyg`un bulishi rus klassik pedagoglari ishlarida ham o’z aksini topgan. K.D.Ushinskiy o’zining asosiy «inson tarbiya predmeti sifatida» degan psixalogik pedagogik asarida yozgan ediki, bola tarbiyasi va ta’limi uchun tarbiya prinsiplari va qoidalarini bilish, tadbik qila olishi lozim. Ushinskiy fiziologiya, gigiyena va psixologiya (diqqat, xotira, tasavvur, iroda) asoslarini o`rganish zaruriyatini asoslab berdi, uning asosi so’zlash qobiliyatini axloqiy estetik va diniy xislari, didaktikani o`rganishga o`tish mumkin.
Ijtimoiy pedagogikada tarbiyaning tabiat bilan uyg`un bo`lishi prinsipiga amal qilib, kuyidagi qoidalarga tayanishi lozim:
- bolalar yoshi xususiyatlarini etiborga olish;
- bolalar jinsiy o`zgaruvchanligini etiborga olish;
- me’yoridan chettga chiqish bilan bog’liq bo’lgan bolalarning individual xususiyatlarini etiborga olish;
- bola shaxsidagi ijobiy, kuchli tomonlariga tayanish;

- bola tashabbuskorligini va mustaqilligini rivojlantrish.

B) Madaniyat bilan uyg`un bo`lish prinsipi.
Bu prinsip tarbiyaning tabiat bilan uyg`un bo`lishi prinsipining davomidir. Uning zaruriyati inson tabiati bilan shartlangan. Inson biologik mavjudod sifatida tug`iladi, shaxs bo’lib esa bir avloddan ikkinchi avlodga shaxs tarbiyasi va rivojlanishi jarayonida o’tadigan o’zini tutish ijtimoiy tajribani o’zlashtirib yetishadi. Antik jamiyatdagi faylasuf va pedagoglar shaxs shakllanishi va madaniyat o’rtasidagi chuqur bog’liqlikni tahlil qilganlar. SHu narsaga SHarq Uyg`onish davri mutafakirlari Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Navoiy ham o’z asarlarida ham to`xtalganlar. Bunda ikkita muhim tezis belgilandi: shaxs madaniyat orqali shaklanadi, har qanday madaniyat asosi, boyligi esa insondir. Madaniyat yuqori axloqiy insonni shakllantirishning zaruriy va eng muhim omilidir. Madaniyat bilan uyg`un bo`lish prinsipi pedagogikada A.Disterveg (X1X asr) tomonidan ilgari surilgan. Uning fikricha bolani tarbiyalash jarayonida uning tug`ilgan joyi, shart-shariti, bir so’z bilan aytganda, uni o`rab turgan madaniy jihatlar e’tibordan chetda qolmasligi lozim.
Butun insoniyat har bir halk va har bir avlod madaniyat rivojlanishining ma’lum bir pog`onasida turadi.
Agar bola o’z me’yorida rivojlangan bo’lsa, u o’sha jamiyat madagniyatini o’zlashtiradi, yaeni jamiyat bilan integratsiyaga kirishadi. SHu bilan uning o’zi ham o’sha madaniyatning yaratuvchisiga aylanadi. Bu tamoyilga ko’ra bolalarning madaniyatini rivojlanishidagi chekinishlarni hisobga olish hamda ularning ijodkorligini oshirish talab etiladi.
Insonparvarlik tamoyili. J. Piaje, K.Rodjers, V.Suxomlinskiy kabi olimlarning fikricha, insonning mohiyati faqatgina biologik va ijtimoiy jihatlardan iborat emas. U ma’naviy munosabatlar bilan to’la. Gumanistik tarbiyaning ideali ham tomonlama rivojlangan shaxsdir. Ijtimoiy pedagogning vazifasi faqatgina bolalarni sevish emas, ularga ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari, do’stlari va atrofdagi insonlarni sevishni o’rgatishdan iboratdir. Insonparvarlik g’oyasi ijtimoiy pedagog uchun juda muhim, ayniqsa, rivojlanishida cheklanishlar paydo bo’lgan bolalar uchun bu tamoyil muhim ahamiyatga ega.Insonparvarlik tamoyiliga ko’ra:
qanday sharoitda yashashidan qat’iy nazar jamiyatdagi barcha insonlarga hurmat bilan munosabatda bo’lish;
“Mening o’zim hal qilaman” pozitsiyasini tanlashga, o’z muammolarini o’zi hal etishga o’rgatish va yordam berish;
Bolalarga yordam berishni ularga ayanch hissi bilan emas, balki ularning jamiyatga kirishishiga yordam berish asosida bildirish talab etiladi
Fan bilimlar tizimi uning tushunchalari va mezonlarida aks etadi.
Tushunchalar-mavjud dunyoni idrok etish jarayonidagi aks etilishi shaqillaridan biri. Shar qanday fan rivojlanish jarayonida tushunchalar fan mezoniga birlashadi, kengayadi va kayta xosil qilinadi. Mezonlar yanada umumiy, fundadektad «asliy» deb atalmish tushunchalarni
birlashtiradi. Bu tushunchalar dan mazkur fanda ishlatiladigan karatilgan tushunchalar xosil biladi. Oxirgi yillarda pedagogikada farklanish jarayoni kuchaydi. Kipgina yangi ilmiy soshadar yuzaga keldi, bular soniga ijtimoiy pedagogika sham kirdi. Pedagogikaning shar bir yangi ilmiy soshasi iziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar
uning mezon va tushunchalari tizimida iz aksini topali.
Ijtimoiy pedagogika mezonlarini kurib chikishda
avvallambor biz pedagogika mezonlarini ajiratamiz. U (pedagogika)
boshqa fanlardan nimani iz lashtirganini, kaysi mezonlar asil iz iniki ekanligini kurib chikamiz. Sung u boshqa fanlardan nimani iz lashtirganini na k.aysi tushunchalar iz iniqiligini bilish uchun pedagogika mezonlarini ijtimoiy pedagogikaga
loyshalashtiramiz. Malumki, pedagogika boshqa fanlar tushunchalarini iz lashtiradi va ulardan keng foydalaniladi, masalan «shaxs», «rivojlanish», «faoliyat», «sattsializattsiya» (ijtimoilashuv), «jamiyat». Uning asil mezonlari «ta`lim»,
«tarbiya» va «ukitish» shisoblanadi. hozirgi kunda shuningdek umum qabul qilingan «pedagogik faoliyat» mezoni sham kiradi. Ijtimoiy pedagogika mezonlariga «ijtimoiy pedagogik faoliyat», «ijtimoiy
ta`lim»va «ijtimoiy tarbiya» kiradi.
«Printsip» siz i lotincha «rshklrgit» sizidan xosil bilgan «asos»,
«boshlanish» ni bildirali. Shar qanday fan uchun ishlatilgan muayan kridalardan kelib chikaligan iz Printsiplari mavjud. FanlarPrintsip va kridalar bizga bogliq bulmagan sholda mavjud. Ulardan chetga chikish mumkin emas, aks sholda pedagogik faoliyat be fonda balki sham zararli biladi. Ijtimoiy pedagogika pedagogikadan ajiralib chikdi, tabiiyki iz asosida shu fan Printsiplariga tayanadi.
Pedagogikadagi Printsiplar shaxs ta`lim tarbiyasining umumiy yunalishini bsradi va aniq pedagogik vazifalar shal etish uchu nasos bilib xizmat qiladi. Birok, shu fan rivojlanishining shar birdavri uchun pedagogika Printsiplari xaqidagi masala munozaralidir. Zamonaviy
davr sham bundam mustasno emas. Shar kim olimlar u yoki bu
Printsiplarni olga suradi yoki yangicha ma`lumotlarni izoxlaydi. Bu borada ijtimoiy pedagogikada yanada Kip kiyinchiliklar yuzaga kelmokda, ammo uning dunyoviy balogat yoshiga (100 yteldan ortik) karamay Iz bekistonda bu fan endi iz ining birinchi kadamlarini kuymokda. Biz q ta Printsipni Kiplab chikamiz tarbiyaning tabiyatga uygun bulishi to’-
g’risidagi Printsip, tarbiyaning madaniy uygun bulishi Printsipi va gumanizim Printsipi. Shu Printsiplardan shar biri ijtimoiy pedagogikada iz ining talkiniga va iziga xos xususiyatiga ega.
A). Tarbiyaning tabiyatga uygun bulishi Printsipi.
Tarbiyaning tabiyagga uygun bulishi- ijtimoiy pedagogika Printsipi, shunga
kura ijtimoiy pedagok iz amaliy faoliyatida bolaning tabbiy sholda rivojtanish omillariga tayanadi. Tarbiyaning tarbiyaga uygun bulish Printsipi ilk bor slavyan pedagogi Yan Amos Kamenskiy (1592-1670) bilan uning «Buyuk didaktika»
(16q2) degan eng asosiy ishida tariflangan. Kamenskiy, inson tabiyatining bir
kismi va u tabiyatning bir kismi sifatida uning eng asosiy, umumiy krnunlariga buy sunadi, deb shisoblanadi. Kamenskiyning fikricha, tabiatning bu konunlari
usimliklar va xayvonlar olamida sham shuningdek, insonga nnsbatan sham iz tasirini ukazib turadi. Kamenskiy nafakat tabiyatning uslubiy konunlariga. Bola shaxsi psishalogiyasiga sham tayanadi. U bollar uspirinlar va yosh yigitlarning yoshiga oid tafsifiga tayangan sholda iz bolalar ta`lim-tarbiyasi tizimini ilgari suradi, asoslayli va kuradi. Kamenskindan ancha ilgari shark; uygonish davri buyuk olimi entsiklopediyachisi va mutafakkiri Abu Ali Ibin Sino (980-10q7) iz
asarlarila tarbiyaning tabiyatta uytun bulish xaqida gapirgan edi. Masalan «uy riz gor tutish» xaqidagi asarida Ibin Sino yozgan ediki, inson aqilli mavjudod shuning uchun tabiyatda aloshida irin titadi va uning konunlariga kura rivojlanadi.
«Yolgon xislatlarni kayta tarbiyalash» asarida esa Ibin sino yozadiki, kimki
axloqsiz insonni tarbiyalomogchi bulsa unda u uni shar tamonlama krganishi
insonning tabiyati qoidalarini bilishi kerak. Natijada tarbiyaning tabiyat
bilan uigun bulishi Printsipi Kipkina buyuk pedagoklar tomonidan iz
pedgogik va ijtimoiy pedagogik nazariyalari kurish asosi sifatida olingan edi.
Masatan, Fransua falsafachisi Jan Jak Russo xisoplagan Ediki, bola tarbiyasi
tabiyat bilan uygun ravishda amalga oshirilishi kerak. U yozadiki, «bolalar
kata bulishidan ilgari bola bulishi kerak». Sxettsar pedagogi Iyagon Genrix Pestalotstsi etim va karovsiz bolalar uchun muassasalar va
bolalar uyini yaratgan, u shisobladiki, tabiyat maqsadi-inson tabiiy
kuchlari va ko biliyatlarini rifojlantirishdir, bunda rivojlanish shar tomonlama va uygun bulishi lozim.
Nemis olimi pedagogi

Adolf Distervich sham I.G.Pestalotti ketidan bu niniipni 

eng mushim tarbiya printsib leb shisoblagan. Iz ishlarida yozgan Ediki, talim-tarbiya jarayonida yosh va individual xususiyatlarini etiborga olishi
lozim. Tarbiya bilan uygun bulishi Rus klassik pedagogiklari ishlarila sham iz aksini topgan. Ushinskiy iz ining asosiy «inson tarbiyastshing mavzusi sifatida» degan psishalogik pedagogik asarida yozgan ediki, bola tarbiyasi va ta`limi uchun tarbiy Printsiplari va kryidalarini bilish, balki inson tabiyati asosiy konunlarini bilishi ularni shar bir aniq bola
uchun shar bir aniq. sholda tadbik qila olishi lozim.
Ushinskiy fizyalogiya gigiena va psigalogiya (dikkat, xotira, tasavvur, iroda) asoslarini urganish zaruriyatini asoslab berdi, uning asosi siz lash qobiliyatini axloqiy estetik va diniy xislari, didaktikani urganishga ugish mumknn. Shark, uygonish davri mugafakir entsiklapetchnsi Lbu Nasir Farobiy (87q950) 1) pedagogikaning mustaqil fap sifatida ajiralib chikishiga kadar iz asarida tagaxlagan ediki. inson tabiyatning eng oliy atrof mushitning shar tamonlama idrok qilishish mumkin. Abdulla Avloniy (1878-19q4)
«Turkiy Guliston yoxud axlog» degan asarida turli shaxs axloqiy xislatlarini tarbiyalashga kata etibor beradi. Uning asarini iz bek tilida ezilgan pedagogika biyicha birinchi darslik dsb shisoblash mumkin.