9-amaliy mashgulot mavzu: rangli metallar va qotishmalarni mikrostrukturasini o’rganish

---

1 
9-AMALIY MASHGULOT 
MAVZU:
 
RANGLI 
METALLAR 
VA 
QOTISHMALARNI 
MIKROSTRUKTURASINI O’RGANISH 
 
Mis va uning qotishmalari. Mis qizg'ish rangli metall, uning issiqlik va elektr 
o'tkazuvchanligi boshqa metallarga nisbatan ancha yuqori (kumushdan keyingi). 
Sanoatda mis har xil tozalikda quyidagi markalar bo'yicha ishlab chiqariladi. 
1 jadval. 
№ Misning 
markasi 
MOO 
MO 
M, 
M
2
M
3
M
4
Misning 
tozaligi 
99,99 
99,95 
99,9 
00,7 
99,5 
99,0 
Quyma va yumshatilgan misning strukturasi (ichki tuzishilishi) ko'p qirrali 
(poliedrik) donalardan iborat. Bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan 
misning strukturasi esa ko'p qirrali, hamda siljish chegarasi yuzaga chiqqan
kristallardan iborat (1- rasm) 
1-rasm. Bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan misning 
strukturasining sxemasi
Bosim ostida ishlov berilgan misning mexanik xossalari quyidagicha: 

g
= 240 MPa;

0.2
= 50 MPa 

 = 45%
Misdan ko'pincha elektr o'tkazuvchan material sifatida (struktura) 
foydalaniladi.
Latun. 
Latun deb misning rux bilan qotishmasiga aytiladi. Amalda tarkibida 45%gacha 
rux bo'lgan qotishmalar ishlatiladi. Latunlar «L» xarfi bilan va undan keyin 
yozildaigan, latundagi misning miqdorini bildiradigan, sonlar bilan belgilanadi. 
Masalan: L60 markali latunning tarkibida misning mikdori 60%ni tashkil qiladi. 
Latunlar ikki turga bo'linadi: a) quyma latunlar; b) bosim ostida ishlov 
beriladigan latunlar.
Bosim ostida ishlov beriladigan latunlar. Bu latunlar ikki turga bo'linadi. 
1. 

- latunlar. Bu latunlarning tarkibiga ruxning mikdori 39% gacha bo'lib, 
ularning strukturasi asosan ruxning misdagi qattiq eritmasi bo'lgan 

-

---

2 
kristallardan iborat (2-rasm) a-qattiq eritmaning kristallarining rangi har xil 
bo'lishiga sabab ularning namunalarining yuzasiga har xil kristallografik yuzalari 
bilan chiqishida va bu yuzalarning kimyoviy eritma (reaktiv) ta'sirida bir xilda 
emirilmaslikda (kristallarning anizotropik xossalari). 
2-rasm. Bosim ostida ishlov berilgan va yumshatilgan 

- latunning 
strukturasining sxemasi 

-qattiq eritmaning kristallarning rangi har xil bo'lishiga sabab ularning 
namunaning yuzasiga xar xil kristalografik yuzalari bilan chiqishda va bu 
yuzalarning kimyoviy eritma (reaktiv)ta'sirida bir xilda emirilmasliklarida 
(kristallarining anizotropik xossalari). 

-latunlar quyidagi markalar bo'yicha ishlab chiqariladi: L60, L63, JI68, L70, 
L80,L85,L90,L96. 

-latunlar juda yumshoq. Ulardan bosim ostida ishlov berilib xar xil xomashyo 
materiallar: yupka list, falbge, lenta, truba, sim va boshqalar ishlab chiqariladi. 
2. 

+ 

latunlar. Bu latunlarning tarkibida ruxning miqdori 39-45% orasida. 
Ularning strukturasi ikki xil qattiq eritmalarinng (a va P) kristallaridan tuzilgan

+ 

- latunlar a -latunlarga nisbatan ancha mustaxkamrok lekin plastikligi kam 
qotishma. Bu latunlardan bosim ostida ishlov berish yo'li bilan yoki qirqib ishlash 
yo'li bilan har xil detallar ishlab chiqariladi. Bu latunlardan eng ko'p tarqalgan 
markasi L59 
Maxsus latunlar. 
Bu latunlarining tarkibiga ruxdan tashqari boshqa elementlar xam bor. Latunlarni 
legirlashdan maqsad ularning mexanik xossalarini yaxshilashdan iborat. Maxsus 
latunlarning markalarida L harfidan keyin legirlovchi elementlarning nomlari 
belgi sifatida yoziladi, masalan: S -qo'rgoshin, O -qalay, J-temir, M-marganets, 
H-nikel, K-kremniy, A-alyuminiy va boshqalar.