9 Jamiyat rivojlanish nazariyalarining qiyosiy tahlili. Tajetdinov Salamat Berdaq nomidagi qmu magistranti Annotatsiya

Industrial va postindustrial jamiyatlarning qiyosiy tahlili. Tarixiy taraqqiyotning 
bosqichlarga boʻlinishi ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy, texnologik sharoitlar darajasi bilan 
bog‘liq. Ikkita asosiy bosqich mavjud: an’anaviy (industriyadan oldingi) va zamonaviy 
(sanoat, postindustriya). An’anaviy bosqich quldorlik va feodal davrlarni, zamonaviy 
bosqich esa sanoat va postindustrial davrlarni oʻz ichiga oladi. Ushbu maqolada biz hozirgi 
bosqichga toʻxtalamiz, uning rivojlanishining old shartlari va sabablarini koʻrib chiqamiz. 
Bir bosqichdan ikkinchisiga oʻtish ba’zan bir necha yil davom etadigan yirik inqiloblar bilan 
birga keladi. Bu inqiloblar miqyosi va ahamiyati bilan ajralib turadi. Har bir inqilob mehnat 
unumdorligining intensiv oʻsishiga, jamiyatning moddiy boyliklariga, mehnat taqsimotining 
chuqurlashishiga, odamlarning turmush tarzidagi global oʻzgarishlarga olib keladi.
“Sanoat jamiyati” atamasini ilmiy muomalaga A.Sen-Simon kiritgan, uning izdoshlari 
R.Darendarf, R.Aron, V.Rostou, J.Bell edi [2]. Ushbu jamiyatning asosiy jihatlariga batafsil 
toʻxtalishdan oldin, keling, uning xabari nima ekanligini tahlil qilaylik.
Zamonaviy jamiyatning birinchi bosqichi - sanoatning shakllanishi Angliyada XVIII-
asr oxirida sodir boʻlgan sanoat inqilobi bilan bogʻliq. Bu inqilob orqali “mashina mehnat 
qoʻl mehnati ustidan g'alaba qozondi”, bu esa ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini 
sezilarli darajada pasaytirdi. Jamiyat tarixida ijtimoiy intellektning oʻrni ortib bormoqda, 
bilim ishlab chiqaruvchi kuchga aylanib bormoqda, intellektual mahsulotlarga kapitalning 
talabi keskin ortib bormoqda. Iqtisodiy samaradorlikka yoʻnaltirilgan texnik yangiliklarni 
sanoatga joriy etishga jamoatchilik ehtiyoji mavjud. Bu borada zavod, konveyer tizimi 
shakllantirilmoqda. Ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida mehnat unumdorligi 
ortib bormoqda. 

---

11 
Biroq, iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan toʻplangan bilimlar bir-biriga ziddir. 
Ishchilarning asosiy qismining ishi monoton, mexanik boʻlib qoladi, maxsus ta’lim talab 
qilinmaydi, ahamiyatsizlik hissi va ishlab chiqarish jarayoniga biron bir tarzda ta’sir 
qilishning iloji yoʻq. Ishchilar kapital hokimiyati ostida. Mehnat sharoitidagi bunday 
oʻzgarishlar mehnat narxining va mehnatga sarflangan vaqtning pasayishiga olib keladi. 
Sanoat inqilobi, shuningdek, “oʻsib borayotgan ehtiyojlar qonuni” ni yanada kengroq 
namoyon qildi. Koʻp sonli tovarlar, asboblar, hashamat, tannarxning sezilarli darajada 
pasayishi va ommaviy ishlab chiqarish tufayli koʻplab odamlar uchun mavjud boʻladi. XIX-
asrda G.Spenser va E.Dyurkgeym, shuningdek, strukturaviy funksionalizm tarafdorlari 
sanoat jamiyatini proletariat va kapitalistlar vakillari qarama-qarshi boʻlgan konflikt sifatida 
qaragan marksistlardan farqli oʻlaroq, izchil ijtimoiy tizim sifatida talqin qilganlar [3]. 
Marksistlar sanoatlashtirishni kapitalizmning texnologik asosi deb hisoblaydilar, birining 
ikkinchisisiz mavjud boʻlishi mumkin emas deb hisoblaydilar, chunki aynan zavodga 
asoslangan sanoatlashtirish sharoitida ishchini tovar ishlab chiqarish vositalaridan haq 
toʻlanadigan mehnat va qoʻshimcha qiymat shaklida iqtisodiy ortiqcha mahsulotni 
realizatsiya qilish orqali ajratish mumkin boʻladi. Marksistik boʻlmagan nazariya vakillari 
sanoatlashtirish sotsializm sharoitida ham mumkin, deb ta’kidlab, bunday kombinatsiya 
abadiy boʻlishi mumkin emas va aksincha, vaqtinchalik ekanligini koʻrsatdi. 
Sanoatlashtirish yoʻliga oʻtgan mamlakatlar, ya’ni kapitalizm yoʻlida, keyinchalik irqi, 
madaniyati, ijtimoiy-siyosiy tuzilishi, dinidan qat’i nazar, bir xil turdagi, umumiy 
xususiyatlarga ega boʻla boshladi. Bugungi kunda globallashuv sharoitida davlatlar 
chegaralari yuvilib ketmoqda, iqtisod, moda, fe’l-atvor, san’at odatiy holga aylanib 
bormoqda. Sanoatlashtirish yoʻliga oʻtgan mamlakatlar yagona organizmga birlashdi, bunda 
har bir elementning iqtisodiyoti va siyosati butun tizimga taʼsir qiladi. Natijada, vaqt oʻtishi 
bilan milliy iqtisodiyotga ta’sir koʻrsatadigan XVF, JST, YTTB, XTTB va boshqalar kabi 
xalqaro tashkilotlar tuzildi. Fanni bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirmasdan 
sanoatlashtirish mumkin emas. Kapitalizmning texnologik asosini rivojlantirish bosqichi 
sifatida sanoatlashtirish fan omillardan biri sifatida rivojlanishning belgilovchi momentiga 

---

12 
aylanganda tugaydi. Bu yangi bosqichga oʻtish, dastlab mazmunan ongsiz boʻlib, bu 
postindustrizatsiya deb ataladi. 
Moddiy kapitalizm samaradorlikni oshirishning asosiy omili sifatida orqaga 
chekinmoqda. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarish birinchi oʻringa chiqadi. Bu boshqaruv 
xodimlari salmog‘i ortib borayotganida namoyon boʻlmoqda. Ularning faoliyati ob'ekti - 
tashkiliy munosabatlarning oʻzgarishi. Tashkiliy va boshqaruv munosabatlari boshqaruv 
jarayonining xom ashyosi boʻlgan axborot oqimi bilan chambarchas bog‘liq boʻlib, 
postindustrial jamiyatning mazmunini ochib beruvchi, uni axborot jamiyati sifatida 
belgilashga asos boʻldi. Postindustrial jamiyat nazariyasi 1962 yilda D.Bell tomonidan 
ishlab chiqilgan [4]. Olim uni axborot jamiyati sifatida tavsiflagan. Industrial jamiyatning 
shakllanishi haqidagi xabar sanoat inqilobi, postindustrial jamiyatning asosi esa axborot 
inqilobi edi. Bellning ta’kidlashicha, sanoat jamiyati davrida ishlab chiqarish vositalariga 
egalik qilish bilan bog'liq munosabatlar tadqiqot ob'ekti boʻlsa, soʻnggi 25-30 yil ichida 
(postsindustrial jamiyatning shakllanish davri) - axborot ( bilimlar toʻplami). Bu davrda 
sanoat ishlab chiqarishining ahamiyati pasayadi, mamlakat muvaffaqiyatining koʻrsatkichi 
xizmat koʻrsatish bozori va axborot sohasining rivojlanish darajasidir. 
Qishloq xoʻjaligi va sanoat tarmoqlarida ishchilar ulushi kamayib bormoqda, xizmat 
koʻrsatish va axborot texnologiyalari bilan bogʻliq sohalarda bandlikning tez oʻsishi 
kuzatilmoqda. Agrar jamiyatda yer asosiy boylik, sanoat jamiyatida kapital, postindustrial 
jamiyatda esa axborot hisoblangan. Koʻpgina sotsiologlar proletariat oʻrnini “kognitariat” 
egallaganini ta’kidlaydilar. Bu ijodiy shaxs boʻlgan, katta bilim va koʻnikmalarga ega 
boʻlgan ishchi turi. Yuqori texnologiyalar tufayli ishning aniqligi kompyuterlashtirish 
tufayli mumkin boʻladi, xodimning ish tartibi moslashuvchan boʻladi, ish soatlari soni 
kamayadi. Oxirgi 20 yil ichida olimlar jamiyat rivojlanishining shakllanish nazariyasidan 
tobora uzoqlashdi. Bu ijtimoiy fanlar jamiyatda turli maqsadlarga ega boʻlgan turli ijtimoiy 
qatlamlarning mavjudligi sababli jamiyat taraqqiyotining sabablarini oʻrganishdan bosh 
tortishi, uning e’tiborini uning rivojlanishining tashqi aktual omillariga qaratishi bilan 
izohlanadi. 

---