9-mavzu- tuproqlarni tarqalish qonuniyatlari. Reja

MgSO4	NaHCO4
Na2SO4
Zararlik darajasi	10	5-6	3-5	3	1

Tadqiqotlar natijalari tuzlarning o‘simliklarga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri sulfat-xloridli tipdagi sho‘rlangan tuproqlarda xloridsulfatli sho‘rlanishga qaraganda birmuncha ko‘proq ekanligini ko‘rsatadi. Xloridli sho‘rlanishda esa sulfatli sho‘rlanishga nisbatan juda yuqoriligi isbotlangan.

Tuzlarning suvda erish jarayoni qattiq modda yuzasiga ikki qutbli (dipol) suvning ta’sir etishdan boshlanadi. Agar suvninng dipol (ikki qutblilik) vaqti atomlar, ionlar va molekulalarning ushlab turuvchi kristal reshetkasidan yuqori bo‘lsa, u holda ular qattiq moddadan ajralib eritmaga o‘tadi. Tuzlarning eruvchanligi ularning suvda erigan modda va gazlarning tabiatiga, haroratiga va bosimiga bog‘liq bo‘ladi.
Suvda xloridlar ko‘proq (yaxshiroq) erisa sulfatlardan MgSO₄ tuzi yaxshi eriydi, Na₂SO₄ va K₂SO₄ tuzlari kamroq, CaSO₄∙2H₂O (gips) juda ѐmon eriydi.Haroratning ortishi bilan bir qator tuzlarning eruvchanligi (MgCl₂, CaCl₂, MgSO₄, Na₂SO₄) ortadi, gipsning eruvchanligi haroratga deyarli bog‘liq bo‘lmaydi. Na₂SO₄ tuzining eruvchanligi 0⁰ dan 10⁰ gacha haroratda past, 30⁰ gacha ortganda kam hollarda eruvchanligi ortadi. Keyinchalik esa butunlay o‘zgarmaydi. Tuzlarning suvda eruvchanligi СО₂ miqdoriga ham bog‘liq. Agar tuproq havosida 0,2% СО₂ bo‘lsa СаСО₃ ni eruvchanligi odatdagi (СО₃ - 0,03%) ga nisbatan 15 marta ortadi. Bir qancha tuzlar ishtirokida tuzlarning eruvchanligining kamayishi kuzatilgan. Tuproq eritmasida NaCl ning yuqori miqdori qayd etilganda gipsning eruvchanligi keskin ortadi va u kapillyar suvlar orqali yuqoriga ko‘tarilib, natijada tuproqning ustki qatlamida gipsning to‘planishi sodir bo‘ladi. MgCl₂ tuzining eruvchanligi CaCl₂ ishtirokida keskin kamayadi. Huddi shunday holatni CaSO₄ tuzining Na₂SO₄ va MgSO₄ ishtirokida kuzatish mumkin. СаСО₃ ning eruvchanligi NaCl ishtirokida tahminan 22 martaga, Na₂SO₄ ning ishtirokida esa 50 martaga ortadi. MgCO₃ ning eruvchanligi NaCl ishtirokida 4 marta, Na₂SO₄ ishtirokida esa 5 marta ortadi (Gafurova va b., 2003).
Eritmaning ma’lum bir konsentratsiyasida tuzlar kristall modda shaklida cho‘kmaga tushadi. Tuzlarning cho‘kmaga tushishi boshlangan konsentratsiya ko‘rsatkichi haroratga, bosimga va boshqa tuz va gazlarning ishtirok etishiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p komponentli eritmalardan tuzlarning cho‘kmaga tushish (ketma-ketligi) ularning erish darajasiga bog‘liq. Kuchsiz eriydigan tuzlar pastroq, yaxshi eriydigan tuzlar esa yuqori konsentratsiyada cho‘kmaga tusha boshlaydi. Tuzlarning cho‘kmaga tushishining umumiy qonuniyatlari quyidagi qatorlar bilan ifodalanadi, ya’ni kationlar quyidagi tartib bo‘yicha cho‘kmaga tushadilar:


Si – Fe – Ca –Mg, Ca – Mg – K, Na – K – Mg