9-mavzu: Nutqning to’g’riligi Reja

---

9-mavzu:Nutqning to’g’riligi 
Reja: 
1. Nutqning to`g`rilgi
2. Nutqning aniqligi.
3. Nutqning mantiqiyligi.
4. Nutqning sofligi.
5. Nutqning ta’sirchanligi.
Tayanch so’z va iboralar 
Adabiy til me’yorlari, talaffuz me’yorlari, morfologik me’yorlar, lug`aviy 
me’yorlar, nutqning mantiqiyligi, nutqning sofligi, nutqning ta’sirchanligi 
Nutqning aniqligi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar bilan ularning 
nutqdagi atamasi bo`lgan materiali o`rtasidagi mutanosiblikni taqozo qiladi:
a) sinonimlardan o`rinli foydalanish;
b) antonimlardan to`g`ri foydalanish;
c) ko`chma ma’noli so`zlarni o`rinli qo`llash;
d) so`z birikmalarini to`g`ri qo`llash;
e) iboralarni to`g`ri qo`llash;
O`qituvchi nutqida atamalar va mutaxassislikka oid leksika asosiy o`rinni egallaydi. 
Ular o`quvchi bilimining dunyoqarashining bilishi hisoblanadi.
Fan sifatida o`zbek tilshunosligi ham boy atamalarga ega. Ularning bir qismi 
tilshunos olimlarimiz tomonidan ijod qilingan bu bir qismi boshqa tillardan to`g`ri 
yoki kalkalash (nusxa olish) orqali qabul qilingandir.
XX asrda xalqaro ilmiy aloqalar nihoyatda ravnaq topdi. Ayni til hodisasi bir necha 
atama bilan izohlanadigan holatlar nihoyatda ko`paydi.
 
Yozma nutq texnikasi o`z mohiyatiga ko`ra ikki turga bo`linadi.
1. Har qanday yozma nutq uchun zarur bo`lgan texnik xususiyatlar.
―Nutqning aniqligi so`zning narsa va hodisalardan aks etgan borliq belgilari bilan 
qat’iy mos kelinishidir‖. Deydi rus tilshunosi V.N.Golovin.

---

Aniqlik ikki xil bo`ladi: narsaning aniqligi va tushuncha aniqligi. Narsa aniqligi 
nutqda aks etgan mavjudlikning narsalar, hodisalar doirasi bilan nusxa mazmunining 
munosabatida ko`riladi. Demak, mavjudlik narsalar, hodisalar orqali nutqda aniq aks 
etgan bo`lsa, bunday nutq aniq hisoblanadi. 
Aniq nutq yaratish so`zlovchidan quyidagilarni o`rganish va ularga amal qilishni 
talab qiladi:
a) tilning sinonimik imkoniyatlarini bilish va sinonimik qatorlardan kerakli variantni 
ajratib nutqda qo`llash.
b) Nutqda ishlatiladigan so`zning otlashgan ma’nolarini har tomonlama bilish; 
nojiddiy, taxminiy qo`llashlardan qochish; chunki batayn soz qo`llash nutqni beburd 
qiladi;
c) So`zning ko`p ma’noliligiga jiddiy e’tibor berish, ko`p ma’noni soz nutqda 
qo`llanganda o`zining qaysi ma’noda ishlatilayotganligini aniq tasavvur qilish, fikr 
yuzaga chiqishida bu so`zning boshqa ma’no qirralari mon’elik qilish-qilmasligini 
ko`z oldiga keltirish; omonimlarning xususiyatlarini adabiy normadagi ifodalar 
bilan yetkazishidir. O`qituvchining tili hamma vaqt o`zbek adabiy tili normalarga 
sodiq qoladi, adabiy tilning go`zal va ta’sirchanligini o`zida saqlaydi. Adabiy til 
ma’lum qo`shimchalar, Grammatik kategoriyalarni qo`llanilishidagi bir xilligi, 
barqarorligi bilan umumo`zbek harakatlarida bo`ladi. Shevalardan ustun turadi. 
Uning ustunligini bir tomondan adabiy normalar belgilaydi.
Mantiqiylikni ta’minlash 2 shartga asoslanadi. Birinchisi, ekstrolingvistik shart. Bu 
shart to`g`ri mulohaza qilishning normalari va printsiplarini egallashni taqozo etadi. 
To`g`ri nutq uchun kurashuvchi eng avvalo, mantiqiy fikrlashni o`rganishi lozim.
Ikkinchi shart sof lingvistik bo`lib, nutqiy tuzilish belgining bir-biriga zid 
bo`lmasligini, mazmuniy bog`liqligini uyushtiruvchi til vositalarini bilishni talab 
qiladi. 

 
 

---