A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

8 
1-Bob.Bioorganik kimyo faniga kirish. 
1.1.Fanning shakllanish tarixi. 
Tabiiy moddalar kimyosi qadimdan insonni qiziqtirib kelgan. 
Rostini aytganda u vaqtlarda kimyo fan sifatida taraqqiy etmagan 
bo’lib; balki tabiiy manbalardan oziq-ovqat, dori-darmon, maishiy 
ahamiyatga ega bo’lgan birikmalarni olishdagi amaliy faoliyat tarzida 
rivojlangandir. Tirik tabiat foydali va muhim birikmalarni manbai 
sifatida qadimdan bir necha ming yillikdan beri insonga xizmat qilib 
kelgan. Mesopotamiya, Misr, Xitoy, Hindiston va Yunonistonda 
o’simlik va hayvon xom ashyosidan turli-tuman bo’yoqlar olganlar; 
termik ishlab berish, achitish, ekstraktsiya usullarini qo’llaganlar; 
dorivor o’simliklar va ularni ekstraktlarini tayyorlash usullarini 
bilganlar. Tabiiy birikmalar kimyosi bo’yoqlar bilan chambarchas 
bog’liqdir. Eramizdan avvalgi 1500 yillarda Qadimgi Misrda 
Indigofera heguminosae 
o’simligi barglari tabiiy bo’yoq indigo olish 
uchun foydalanib kelingan. Qadimgi misrliklar, hindlar va forslar yana 
bir tabiiy bo’yoq 
Rubia tinktorium
ildizidan alizarin olishni bilganlar. 
O’rta yer dengizi qirg’oqlaridan eramizdan avvalgi XVI-XV asrlarda 
finikiyaliklar purpur mollyuskalaridan ajratib olgan qadimgi purpur 
bo’yog’ini qoldiqlari topilgan. Hozirda aniqlanishicha 
Indigofera
o’simligi tarkibidagi indikan gidrolizlanib indoksil hosil qiladi, bu 
birikmani havoda oksidlanishi natijasida esa indigo hosil bo’ladi; 
qadimgi purpur tarkibida esa 6,6
1
-dibromindigo bu bo’yog’ni asosiy 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Indigo va alizarin hozirgi vaqtda tabiiy 
birikmalar kimyosi tarixida eng birinchi olingan moddalar 
hisoblanadilar.Qadimgi tibbiyot to’la ravishda dorivor o’simliklarga 
asoslangan bo’lib, Xitoy va Hindiston choy, jenshen, ko’k shuvoq turli 
kasalliklarni davolashda qo’llanib kelingan. Qadimgi Misrda 
mo’miyolarni balzamlash uchun efir moylaridan foydalanilgan. 
Qadimgi yunon tabibi 
Buqrot
(460-377 A.D.) o’z asarlarida ko’pchilik 
kasalliklarni davolash usullari va dori-darmonlar tayyorlash usullarini 
yoritib o’tgan. Ammo o’simlik va hayvon xomashyosidan dorivor 
vositalar olishni asoschisi qadimgi rim vrachi 
Galen
(129-201y) 

---

9 
hisoblanib o’simlik bargi, guli va ildizlaridan dori tayyorlash bilan 
shug’ullangan va “
Galen preparatlari”
degan atamani fanga olib 
kirgan. 
N
N
H
H
O
O
Br
Br
N
N
H
H
O
O
OH
OH
O
O
indigo
6,6
1
-dibromindigo
alizarin
Alkimyo davrida (IV-XVI asrlar) dorivor moddalar kimyosi 
rivojlana boshlangan. 900 yilarda arab alkimyogarlari tomonidan etil 
spirti, so’ngra ba’zi organik kislotalar va mochevina ajratib olingan. 
Sharq Uyg’onish davrining yirik olimlari 
Abu Bakir ar Roziy
o’zining 
asarlarida hamda 
Abu Ali Ibn Sino
o’zining “Tib qonunlari” asarida 
o’simlik, hayvon va mineral kelib chiqishga ega ko’plab dorivor 
vositalarini izohlab o’tganlar. Kimyo fani rivojlanishi va uni tibbiyot 
bilan bog’lashda katta hissa qo’shgan. 
Abu Rayhon Beruniy
ham o’z 
asarlarida dorivor vosita sifatida qo’llanadigan o’simliklar va 
moddalarni yoritib o’tgan. G’arb uyg’onish davrida 
T.Paraselsus
ni 
faoliyati bilan tabiiy xomashyodan dorivor preparatlar olish ta’limoti 
juda tez rivojlana boshlangan. O’simliklardan turli dorivor vositalar 
olib uni tinktura, ekstrakt va eliksir tarzida qo’llab u birinchi bo’lib 
dorilarni meyorlash to’g’risida fikr yuritdi. Organizmda sodir 
bo’layotgan barcha jarayonlarni kimyoviy deb atadi va ta’sir etuvchi 
asos kimyoviy modda to’g’risida tushuncha kiritdi. U yatrokimyo 
(Iatros - tabib) ni asoschisi bo’lib, zamonaviy farmatsevtik kimyoni 
asoschilaridan biridir. XVIII asrda tabiiy birikmalar kimyosi jadal 
rivojlana boshlaydi. 1775-1785 yillarda shved kimyogari 
K.Sheele
dorishunos yordamchisi bo’lib ishlab siydikdan siydik kislota, 

---

10 
o’simlik qaynatmalari yoki achib qolgan sutdan oksalat, sut, limon va 
vino kislotalari oldi. Yog’larni gidroliz qilib glitserin oldi. 1788-1792 
yillarda rus olimi
T. Ye.Lovits
glyukozani kristall holatda ajratib oldi. 
XIX asr boshlarida tabiiy birikmalar kimyosi jadal rivojlana boshladi. 
1806 yilda 
F.Serturner
ko’knoridan morfin,
 L.Vauqnelin
va 
R.Robike
birinchi aminokislota - asparaginni ajratib oldilar. 
P.Erlich
o’z
izlanishlari bilan kimyoterapiyaga asos soldi. Tabiiy birikmalar 
kimyosini rivojlanishi XX asr o’rtalarigacha davom etdi. Alkaloidlar, 
terpenlar, vitaminlardan so’ng steroidlar, o’sish moddalari, antibiotik, 
prostaglandin kabi birikmalar sinfi o’rganila boshlandi. XX asr 50- 
yillarni boshida 
D.Watson 
va 
F.Crick
DNK tuzilishini aniqlab 
genetik axborotni saqlash va foydalanish haqidagi fan molekulyar 
biologiyaga asos soldilar. Shu davr ichida tabiiy birikmalar kimyosida
sifat o’zgarishlar ro’y berdi - tirik tabiatni murakkab birikmalari 
biopolimerlarni o’rgana boshlandi. Asosiy e’tibor ularning tuzilishi va 
biologik vazifasiga qaratildi
L.Pauling 
oqsillarda 

- spiralni 
aniqladi, 
F.Sanger
insulin gormonining aminokislota ketma-ketligini 
aniqladi. 1953-yilda
V.Du Vigneaud
peptid gormonlari oksitotsin va 
vazopresinni sintezini amalga oshirdi. 
R. Woodfard
xlorofill va 
vitamin B
12
ni to’liq kimyoviy sintezini amalga oshirdi. Kimyoni 
ajoyib va ulkan yutuqlari uni biologiya bilan qo’shilib tabiiy 
birikmalar kimyosini zamonaviy Bioorganik kimyoga aylanishiga 
turtki bo’ldi.
1960 yillar chegarasida biologiya keskin rivojlanishi sababida, 
biologik ob’ektlarda kechadigan jarayonlarni tushuntirish zarurati 
paydo bo’ldi. Shunda organik kimyo va biologik kimyo fanlari 
orasida bioorganik kimyo fani yuzaga keldi. U tabiiy va fiziologik 
faol birikmalar kimyosi yo’nalishi negizida rivojlandi. 
O’sha davrda 1956 yili Toshkentda O’simlik moddalari kimyosi 
instituti akademik 
Sobir Yunusov
ning bevosita ishtirokida tashkil 
topdi, keyinroq 70-yillarda akademik 
Obid Sodiqov
ning harakati bilan 
Bioorganik kimyo instituti tashkillandi. Natijada O’zbekiston 
Bioorganik kimyo fanining yirik markazlaridan biriga aylandi. 
Rossiyada akademiklar 
A.Orexov. M.Shemyakin, Yu.Ovchinnikov
lar 

---

11 
fanni rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shganlar. Ular qatorida dunyo 
miqyosida AQSh da 
W.Pellete
, Fransiyada 
H.Hyusson
, Pokistonda 
Attaur Raxmon
, Hindistonda 
Korana
kabi yirik olimlar faoliyat 
qildilar va katta natijalarga erishganlar.