A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Korxona xodimlarining shaxsiy tarkibiga kimlar kiradi?
2. Mehnat haqini hisoblashda dastlabki hujjatlami rasmiylashtirish 
tartibini tushuntiring.
3. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to ‘lovlarga nimalar kiradi?
4.M ehnat va ish haqida majburiy ushlanmalami hisoblash 
metodikasini aytib bering?
5. Asosiy va qo‘shimcha ish haqiga qanday ish haqlari kiradi?
6. Mehnat ta’tili va uni hisoblash tartibini tushuntiring.
7. Kasallik varaqasi bo‘yicha mehnat haqini hisoblash tartibini 
izohlang.
240

---

9-BOB. TOVAR-MODDIY ZAXIRALAR HISOBI
9.1. Tovar-moddiy zaxiralar hisobini tashkil etish
X o‘jalik yurituvchi subyektlar darajasida tovar-moddiy zaxiralar 
yirik miqdordagi moliyaviy resurslar qo‘yilmasini talab etuvchi 
obyektlar jumlasiga kiradi va shuning uchun ular xo‘jalik yurituvchi 
subyektlaming ishlab chiqarish yoki marketing siyosatini belgilab 
beradigan muhim omillardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq, 
xo ‘jalik yurituvchi subyektlaming ko'pchiligi odatda ularga yetarli 
darajada e ’tibor berishmaydi va doimo mavjud bo ‘lishi lozim bo‘lgan 
zaxiralar bo‘lgan ehtiyojga baho berishmaydi. Buning natijasida, ular 
tovar-moddiy zaxiralarga ko‘zlangan darajadan ortiqcha mablag‘lar 
sarflashlariga duch kelishadi.
2-sonli BHXSda tovar-moddiy zaxiralarga quyidagicha ta ’rif 
berilgan:40
Tovar-moddiy z a x ira la r-b u quyidagi aktivlardir:
- odatdagi faoliyat doirasida sotish uchun m o‘ljallangan;
- bunday sotuv uchun ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan;
- ishlab chiqarish jarayonida yoki xizmatlar ko‘rsatilishida 
foydalanilishi ko‘zlangan xomashyo va materiallar k o ‘rinishidagi 
aktivlar.
Tovar-moddiy zaxiralar 
- keyinchalik sotish maqsadida normal 
faoliyat yuritish jarayonida tutib turiladigan va ishlab chiqarish 
jarayonida mavjud bo‘lgan, shuningdek mahsulot ishlab chiqarish, 
ishlami bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish jarayonida yoxud m a’muriy 
va ijtimoiy-madaniy vazifalami amalga oshirish uchun foydalaniladigan 
moddiy aktivlar.
Bugungi kunda avvalo, tovar-moddiy zaxiralarining tarkibi, holati, 
harakati, miqdori, sotib olinishi yoki ishlab chiqarilishi, baholash va
40 В а л у E llio t, J a m ie E llio t. F in a n c ia l a c c o u n tin g a n d rep o rtin g . (IS B N 9 7 8 - 1 -2 9 2 -0 8 0 5 7 -4 ) L o n d o n , 2 0 1 5 . 17 th 
E d itio n . 101 p
241

---

qayta baholash tartiblariga e ’tibor berish lozim. Buxgalteriya hisobining 
m a’lumotlari 
o'zida 
mahsulotning 
tannarxini 
kamaytirish 
imkoniyatlarini - moddiy boyliklardan unumli foydalanish, sarflar 
m e’yorini 
pasaytirish, tovar-moddiy qiymatliklaming talabga javob 
beradigan darajada saqlash, qo‘riqlash, shuningdek tovar-moddiy 
zaxiralar hisobining to‘g ‘ri yuritilishi 
va boshqalar to‘g‘risidagi 
m a’lumotlami umumlashtirishi lozim.
Tovar-moddiy zaxiralaming buxgalteriya hisobiga qo‘yiladigan 
asosiy talablar:
- tashkilot b o‘linmalarida zaxiralar harakatining ombor hisobi va 
tezkor 
hisobi 
m a’lumotlarining 
buxgalteriya 
hisobi schyotlari
ma’lumotlariga muvofiqligini;
- moliyaviy 
hisobotda 
aks 
ettirilgan 
tmzlar 
bo‘yicha
m a’lumotlaming haqqoniyligini;
- zaxiralar 
miqdori 
va 
bahosinnng 
buxgalteriya 
hisobi 
tezkorligini;
- zaxiralaming 
harakatlanish 
jarayoni 
(kelib 
tushishi,
joylashtirilishi va chiqib ketishi) va shuningdek haqiqiy mavjudligini 
to‘laqonli va uzluksiz tartibda to‘la aks ettirishni;
- tovar-moddiy zaxiralar bo‘yicha (aylanmalari va qoldiqlari 
bo‘yicha) sintetik hisob m a’lumotlarining analitik hisob m a’lumotlariga 
muvofiqligini ta ’minlash.
Ushbu talablami bajarish maqsadida buxgalteriya hisobi oldiga 
bir qancha vazifalar qo‘yiIadi (9.1-rasm).
Tovar-moddiy zaxiralami m a’lum muddatga (masalan, moliyaviy 
hisobotni tuzish sanasigacha) bo‘lgan davrda xo‘jalik yurituvchi subyekt 
ixtiyorida bo‘lgan barcha zaxiralar, ular qayerda joylashgan bo‘lishidan 
qat’iy nazar, tovar-moddiy zaxiralarga olib boriladi. Y a’ni, buyumni 
xo‘jalik yurituvchi subyektning tovar-moddiy zaxiralariga o ‘tkazishning 
hal qiluvchi mezoni bo ‘lib uning mazkur buyumga bo‘lgan mulkiy 
huquqi hisoblanadi. Shu bilan birga, xo‘jalik yurituvchi subyektga 
tegishli hududda boshqa jismoniy va yuridik shaxslarning mulki bo‘lgan 
buyumlar boMishi mumkin. Konsignatsiya shartnomasi asosida kelib
242

---

tushgan tovarlar yoki tovar-moddiy zaxiralami sotish haqida hisob-kitob 
hujjatlari rasmiylashtirilib, ammo o ‘z vaqtida xaridor tomonidan olib 
chiqib ketilmagan tovarlar bunga misol bo ‘la oladi. Bular xo‘jalik 
yurituvchi subyektning tovar-moddiy zaxiralariga kirmaydi.
T o v a r-m o d d iy z a x ir a la r h iso b in in g v a z ifa la ri
T ovar-m oddiy zaxiralar harakati bilan 
b o g 'liq m u om alalam i o ‘z vaqtida 
tegishli hujjatlarda rasm iylashtirish
M oddiy texnika ta ’m inoti rejasining 
bajarilishi ustidan nazorat olib borish
г
Y o 'ld ag i 
tovarlar, 
m ahsulotlar 
va 
m oddiy qiym atliklam ing harakati va 
tovar-m oddiy 
zaxiralam i 
yetkazib
berish sanalari 
ustidan 
nazorat
o ‘m atish
M ahsulot 
tannarxini 
hisoblashda 
sarflangan m ateriallam i kalkulyatsiya 
obyektlari o 'rta sid a to ‘g ‘ri taqsim lash
Ichki resurslam i ishga solish m aqsadida 
ortiqcha va foydalanilm ayotgan tovar- 
m oddiy zaxiralam i aniqlash va sotish
M ahsulot ishlab chiqarish v a sotish 
bilan b o g ‘liq b o 'lg a n davr xarajatlarini 
o ‘z vaqtida aniq hisob-kitob qilish
T ovar-m oddiy zaxiralarining to ‘g ‘ri 
saqlanishi ustidan n azorat olib borish
M ateriallam ing 
ishlab 
chiqarishga 
to ‘g ‘ri sarflanishi ham da ulam i sarflash 
m e ’y orlariga 
rio y a 
qilish 
ustidan 
uzluksiz nazorat olib borish
T M Z ni 
yetkazib 
beruvchilar 
v a 
iste ’m olchilar 
o 'rta sid a
b o 'la d ig a n
h isoblashishlam i 
kelishilgan 
vaqtda 
am alga oshirish
Sotilgan m ahsulotning a s s o rtm e n t va 
hajm i b o ‘yicha ham d a sotish 
rejasining bajarilishini n azorat qilish
M ahsulot 
(ish, 
xizm at) 
v a
tovar 
sotishda 
shartnom alar 
bajarilishi
u stidan nazorat o 'm a tish
S otilgan m ahsulot uchun olingan 
tushum ni aniq h isob-kitob qilish, 
foyda sum m asini to ‘g ‘ri aniqlash va 
boshqalar
9.1-rasm.