A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Xarajatlaming masadiga ko‘ra tasniflanishi
Mahsulotga yo'naltirilgan xarajatlarga qilingan chiqimlami ikki 
turga ajratish mumkin: to ‘g ‘ri hamda egri xarajatlar.
M ahsulotga qilingan to ‘g ‘ri xarajatlar (direct costs) iqtisodiy 
mazmun jihatdan to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri mahsulot birligiga borib qo ‘shiIadi.
400

---

Aniq bir mahsulotga to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri olib borilmaydigan xarajatlar esa 
egri xarajatlar (indirect or overhead costs) bo‘lib, ular tanlangan ma’lum 
bir taqsimlanish metodi bo ‘yicha taqsimlanadi.
Misol tariqasida poyafzal ishlab chiqaruvchi korxonani ko‘raylik. 
Korxona turli o ‘lchamdagi va modeldagi poyafzallami tayyorlaydi. 
Ularga sarflanadigan charm xomashyolari, rezinalar va boshqa material 
xarajatlari, shuningdek, ishchilarga to ianadigan mehnat haqi to‘lovi, 
aniq buyurtma qilingan model bo‘yicha sarflangan xarajatlami 
kiritishimiz mumkin. Ishlab chiqarish davomida sarflangan elektr 
energiya xarajatlari, asosiy vositalar yoki ijaralaming amortizatsiyasini 
aniq bir birlik mahsulotga y o ‘naltirish mumkin emas. Bu xarajatlar 
mahsulot birliklari o ‘rtasida, tanlangan taqsimlanish bazasi bo‘yicha 
proporsional tarzda taqsimlanadi. Shuning uchun ular egri xarajatlar 
yoki ustama xarajatlari deb ataladi.
To‘g ‘ri material xarajatlari xomashyo va asosiy materiallar bo‘lib, 
ular mahsulot asosini tashkil qiladi. Ishlab chiqarishda ular asosiy yoki 
yordamchi ishlab chiqarish materiallariga b o‘linadi. Masalan, poyafzal 
ishlab chiqarishda charm va rezina - asosiy material, kley, ip va 
boshqalar qo‘shimcha materiallardir. Agar yordamchi materiallar 
qimmatbaho yoki kamyob xomashyolardan iborat b o isa , ulami ham 
asosiy materiallar safiga kiritishimiz mumkin.
To‘g ‘ri mehnat haqi xarajatlari - bu asosiy ishlab chiqarish bilan 
bo‘lgan ishchilaming to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri sarflagan xarajatlari bo‘lib, 
mahsulot tannarxiga borib qo‘shiladi. Yordamchi ishlab chiqarish 
ishchilari, mexanik-ustalar va boshqa ishchi-xodimlar ham mahsulot 
tannarxiga qo‘shiladi, lekin ular egri xarajatlar deb ataladi.
Egri ustama xarajatlariga asosiy vositalar amortizatsiyasi, asosiy 
fondlami tashkil qilish, texnik xizmat va asbob-uskunalami ta ’mirlash, 
kommunal xarajatlar, ijara to io v i va boshqalar kiradi.
Relevant yoki bartaraf etiladigan xarajatlar qaror qabul qilinishida 
o ‘zgaradigan xarajat va tushumlardir. Qabul qilinayotgan qaror ta’sir 
qilmaydigan xarajat va tushumlar norelevant xarajat va tushumlardir.
401

---

Korxona o ‘z faoliyati davomida shunday xarajatlar qiladiki, 
kelgusida biron bir natijaga erishish uchun hozirgi davrda ushbu 
qiymatdagi xaarajatni bajarilishini talab qiladi. Bunday sarflar 
qaytmaydigan xarajatlar bo‘lib, ular sarflangan resurslar uchun o ‘z 
qiymatini yo‘qotadi va hech qanday qaror bilan uni o ‘mini to ‘ldirib 
bo‘lmaydi.
Misol. Korxona o ‘z aktivlari hisobida eskirgan tugatish qiymati 
80000 sh.b. b o ig a n uskuna mavjud. Hisobdan chiqarish yoki 
likvidatsiya qilish xarajatlari 80000 sh.b.ni tashkil qiladi. Qaytmaydigan 
xarajatni nol holatida hisobga olish uchun qaror qabul qilish kerak.
Korxona kelgusi faoliyatida ushbu uskunadan foydalanmaydi va 
uni xaridor sotib olish uchun 50000 sh.b.ni taklif qilmoqda. Korxona 
ushbu kelishuvni qabul qilishi kerakmi? Bu holatda korxona 30000 sh.b. 
zarar k o ‘rishi mumkin, lekin agar menejer 80000 sh.b.ni qaytmaydigan 
xarajat sifatida hisobga olsa, uskuna sotishda 50000 sh.b. foyda olishi 
mumkin. Demak, uskunaning tugatish qiymatini xarajatlarga olib borish 
korxona uchun m a’qul hisoblanadi.
Muqobil xarajatlar - bu faoydalanilmagan imkoniyatlarga qilingan 
sarf xarajatlardir. Ular bir harakatni tanlash boshqa harakatning vujudga 
kelishini istisno qiladigan paytdagi q o id a n chiqqan foydani bildiradi. 
Masalan, sport sumkasi ishlab chiqaradigan firma jom adon tayyorlashga 
buyurtma oldi. Agar korxona bu buyurtmani qabul qilsa, sport 
sumkalarini sotadigan do‘konlaming butun bir tarm o gi uchun odatdagi 
miqdorda sport sumkalari ishlab chiqarish imkoniyatlari (mashina va ish 
vaqti) yetishmaydi. Bu buyurtmani qabul qilishning muqobil xarajatlari 
sport sumkalarini ishlab chiqarish imkoniyati qolmagani sababli q o id a n
chiqarilgan foydadir. Bu q o id a n chiqqan foydani sport sumkalarini 
sotishdan olinadigan potensial daromaddan ularni ishlab chiqarishga 
ketadigan xarajatlarini chiqarib yasash y o i i bilan hisoblanishi mumkin. 
Muqobil xarajatlar har bir odam qabul qiladigan qarorida ham mavjud 
b o iad i. Muqobil xarajatlarga talabani universitetda o ‘qitish uchun 
sarflangan xarajatlar ish haqiga qo'shiladi. Lekin talaba bu vaqtda 
ishlamagan va ish haqi hisoblanmagan.
402

---

Muqobil xarajatlar harakatni tanlash chog‘ida (qaror qabul 
qilishda) harakatlaming boshqa variantlaridan voz kechish natijasida 
yo‘qotilgan yoki qurbon qilingan potensial foyda sifatida aniqlanadi.