A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
 

---

180 
Vozgonlarni gidrometallurgik usuli bilan qayta ishlash 
Vozgonlarni aloxida siklda yoki kuydirilgan konsentrat bilan qayta 
ishlanadi. Bir xil zavodlarda, tanlab eritishdan oldin, vozgonlar kuydiriladi. 600 – 
700 
0
S da 1 – 2 soat davomida kuydirish natijasida 75% CI va 70 – 75% F 
yo‘qotiladi. Mыshyak eriydigan holatga o‘tadi, uglerod esa yonib ketadi. 
Vozgonlarni kuydirish bo‘lajak texnologik jarayonlarning ancha osonlashtiradi va 
rux va kadmiyni eritmaga o‘tish darajasini oshiradi.
Vozgonlarni gidrometallurgik qayta ishlash quyidagicha olib boriladi. 
Tanlab eritishni davriy sxemasi bo‘yicha 70 – 80
0
S olib boriladi. Sulfat kislotasini 
boshlang‘ich konsentratsiyasi 160 – 170 g/l tashkil qiladi. Vels – oksid qo‘shilib 
kislotani 15 – 20 g/l gacha neytrallashtiradi. Bunda eritmaga Zn, Cd, Jn, As, Sb, 
CI, Fe o‘tadi. Qoldiq qo‘rg‘oshin keki bo‘lib maxsuslashtirilgan zavodlarga 
yuboriladi. Eritma rux zavodlardagi sxemalar bo‘yicha qayta ishlanib kerakli 
moddalar ajratib olinadi.
Nazorat savollari 
1. Rux kelarini gidrometallurgik usulda qayta ishlashdan maqsad? 
2. Vozgonlarni gidrometallurgik usuli bilan qayta ishlash usulli? 
3. Yarozit – jarayon?
4. Getit jarayon? 
3.11.
 
Kadmiy birikmalarning xususiyatlari va ularni texnologik jarayonlarga 
ta'siri. Mis-kadmiy kekini qayta ishlash 
Kadmiy periodik sistemasini II gurux elementi, atom nomeri 48, atom 
og‘irligi 112,4. Kadmiy oq rangli metall, zichligi 8,63 – 8,69 g/sm
3
, erish harorati 
321 
0
S, qaynash harorati 767 
0
S. Kimyoviy xususiyatlari bo‘yicha kadmiy ruxga 
yaqin. Standart elektrod potensiali – 0,403 V. Kadmiyni elektroqimyoviy 
ekvivalenti 2,096 g/ (A*soat).
Amaliyotda kadmiyni sulfat va sulfidi katta ahamiyatga ega. Kadmiy 
sulfati CdSO
4
suv va sulfat kislotasini suvdagi eritmalarida eriydi.

---

181 
Sulfat kadmiyni eruvchanligi sulfat kislotasini miqdorligi oshib borishda 
tobora kamayib boradi. Bunday xususiyatni kadmiy sulfatni olishda qo‘llaniladi. 
Oldin metallik kadmiy sulfat kislotasida eritilib, keyinchalik cho‘kmaga 
o‘tkaziladi. Jarayon «vыsalivanie» deb nomlangan.
Kuydirilgan rux konsentratini tanlab eritishda kadmiy oksidi, sulfat iva 
silikati quyidagi reaksiyalar bo‘yicha to‘liq eriydi:
CdSO
4(k)
+ H
2
O = CdSO
4(er)
(3.56) 
CdO + H
2
SO
4
= CdSO
4
+ H
2
O (3.57) 
CdO * SiO
2
+ H
2
SO
4
= CdSO
4
+H
2
SiO (3.58) 
Kadmiy sulfid va ferriti kuchsiz sulfat kislota eritmasida erimaydi. Kadmiy 
sulfidi kuchli xlor va azot kislotalarida eriydi. Xudi shunday kuchli qaynagan 
sulfat kislotasi va uch valentli temir sulfati eritmasida ham eriydi.
Umuman, kadmiyni tanlab eritishda ajratib olish, ruxga nisbatan pastroq. 
Kadmiy sulfidi yuqori miqdorligi bo‘lgani sababli, metalni ajratib olish darajasi 
70% dan ortmaydi.
Qolgan kadmiyni tanlab eritishning qoldig‘i – kekga o‘tadi. Rux kekini 
velsevlash davrida 90 – 95% kadmiy ajratib olinadi va vazgonlarga o‘tadi.
Vels – oksidlarni tanlab eritishda 60 – 70 % kadmiy eritmaga o‘tadi. 
Agarda eritmaga kislota qo‘shishga berilsa, ajratib olish 15 – 20% ko‘payishi 
mumkin.
Rux sulfati eritmasidan kadmiy sementatsiya orqali olinadi. Eritmani 
kadmiy va misdan rux kukuni bilan tozalashda, kadmiy deyarli to‘liq cho‘kmaga 
o‘tadi. Bu cho‘kma mis – kadmiy keki deb nomlanadi va kadmiy olishni asosiy 
xom-ashyo hisoblanadi.
Kadmiy sulfidi atmosfera muxitda qizitilsa sharoitlarga qarab, sulfat oksid 
holatlariga oksidlanadi.
CdS + 2 O
2 
= CdSO
4
(3.59) 
CdS + 1,5 O
2
= CdO + SO
2
(3.60) 

---

182 
300
0
C da ko‘zga ko‘rinarli darajada kadmiy sulfati hosil bo‘ladi, 600 
0
C 
da esa kadmi yoksidi paydo bo‘ladi, 700
0
C da kadmiy sulfatg areaksiya oqib 
o‘tishi natijasida to‘liq yo‘qoladi:
CdS + CdSO
4
= 2Cd + 2 SO
2
(3.61)
Metallikkadmiytezlikholatdahavodagikislorodhisobigaoksidlanadi: 
Cd + 0,5O
2
= Cd (3.62)
Buning natijasida 600
0
C dan yuqori haroratlarda kadmiy asosan oksid 
holatida uchraydi. 
700-100
o
C oralig‘ida kuydirishda kadmiy sulfidi, boshqa metallarga 
nisbatdan, sekinroq oksidlanadi. Oksid aralashmasi paydo bo‘ladi. 
700-900
o
C oralig‘ida ferrish va silikatlar paydo bo‘lishi mumkin: 
CdSO
4
+ Fe
2
O
3
= CdO ∙ Fe
2
O
3
+ SO
3
(3.63)
CdSO
4
+ SiO
2
= CdO ∙ SiO2
2
+ SO
3
(3.64) 
Kadmiy sulfide atmosfera bosimida 1350
o
C qizitilsa qisman Bug‘ holatiga
o‘tadi. Bu jarayonni baholashda quyidagi raqamlardan foydalansa bo‘ladi: