A avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy-tadqiqot instituti

Muammoli savollar: 
1.Temir turli konsentratsiyali nitrat kislota bilan ta’sirlashganda nima uchun
har xil azot birikmalari ajraladi? 
2.Nima uchun 100% li konsentrlangan sulfat kislota temirni passivlashtiradi? 
O‘qituvchining yechimi: 
Temir temir suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishganda NO, NO
2
, 
N
2
, N
2
O yoki juda suyultirilgani bilan NH
4
NO
3
hosil qiladi.Yuqori konsentrlangan 
nitrat kislota esa temirni passivlashtiradi.Buning sababi nitrat kislota kuchli 
oksidlovchi bo‘lib,temir bilan ta’sirlahsganda nitrat kislota parchalanadi va azot 
oksidlari hosil bo‘ladi.(1-rasm). 
1-rasm.Temir bilan qaytarilishda nitrat kislota konsentratsiyasining 
qaytarilish mahsulotlariga ta’siri.
Elektrokimyoviy kuchlanishlar qatorida vodoroddan oldin joylashgan metallar 
100% li konsentrlangan sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib,kisloota tarkibidan 
vodorodni siqib chiqaradi.Shuning uchun temirni ham passivlashtiradi
1
. 

---

1
N.A.Parpiеv, A.G.Muftaxov, X.R.Raximov. Anorganik kimyo. Toшkеnt «O‘zbеkiston» 
2003
 
4-keys. 
Mavzu:Temirning biologik jarayonlardagi ahamiyati. 
Biologik jarayonlarda tarkibida temir tutgan oqsillar katta ahamiyatga 
ega.Bularga 
gemoglobin,mioglobin,sitoxromlar,kalaza 
va 
peroksidaza 
kiradi.Gemoglobin eritrotsitlarning asosiy qismi hisoblanadi.U o‘pkadagi 
to‘qimalarga kislorod taShuvchi bo‘lib, yana tashqi nafas olishni ham 
ta’minlaydi.Mioglobin,sitoxrom va katalaza esa hujayralarning nafas olishini 
ta’minlaydi.Yuqoridagi oqsillarning har biri oqsil qismdan va u bilan bog‘langan 
aktiv markazlardan tashkil topgan. 
Aktiv markazlar makrisiklik komleks birikma gem hisoblanadi (gem 
grekcha “gema” qon degani).Bu komplekslarda makrotslik ligand sifatida 
tetradentant birikma porfirin ishtirok etadi.Komleks markazida temir joylashgan 
bo‘lib,kvadrat uchlarida donor atom azot joylashgan.Umuman komleks oktaedr 
konfiguratsiyaga ega hisoblanadi.Beshinchi orbital esa azot atomi orqali 
aminokislota (gistidin) bilan bog‘langan.Oltinchi orbital bo‘sh va u past molekulani 
ligandalarga bog‘laski mumkin. (masalan:O
2,
H
2
O
2
,CO,CN va boshqalar).