A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev
Energiya tejamkorligi va ekologiya
Yüklə 0,94 Mb.
|
|
4.7. Energiya tejamkorligi va ekologiya
Mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarining yuqori sur‘atlarda rivojlanishi yoqilg‗i-mineral xomashyo resurslariga bo‗lgan talabning tobora oshib borishiga olib kelib, ularni ko‗p miqdorda qazib olinishini taqozo etmoqda. Ammo sifatli va oson qazib olinadigan konlarning kamayib borishi va mineral xom ashyo resurslarining kon-texnik sharoitlari og‗ir bo‗lgan qazish ishlarining chuqur gorizontlarda olib borilishi konchilik korxonalarida iqtisodiy-ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Biz iqtisodiyot rivoji tabiiy resurslarni saqlash, sog‗lom ekologik muhitni ta‘minlash muammolari bilan ob‘ektiv ravishda bog‗liq ekanini hisobga olmagan taqdirda bu hol qanday fojiali oqibatlarga olib kelishi mumkinligini unutmasligimiz lozim. Yoqilg‗i-energetika majmuasi korxonalari faoliyati murakkab va turli ishlab chiqarish jarayonlaridan 254
etishni taqozo etadi. Asosiy e‘tiborni korxonalar faoliyatining iqtisodiy, tashkiliy, boshqaruv va ekologik dasturlarini birgalikda tizimli yondashuv asosida amalga oshirish orqali olinadigan ijobiy samarani yanada oshirishga qaratish lozim. SHu sababli yoqilg‗i-energetika majmuasi korxonalari faoliyatini iqtisodiy ekologik rivojlantirishning integratsiyalashuvini ta‘minlash yo‗nalishlarini asoslash va uning uslubiyotini ishlab chiqish muhim ilmiy masala sanaladi. Hozirgi paytda energetika tarmog‗ining faoliyati natijasida ba‘zi joylarda havo, suv va tuproqning zararlanishi juda yuqori darajaga yetmoqda. Bu esa atrof-muhitning odamlar salomatligi va biologik xilma- xillikka zarar yetkazadigan ekologik muvozanatining buzilishiga sabab bo‗lmoqda. O‗zbekistonda atmosferaga chiqariladigan zararli moddalar chiqindilarining 80 foizdan ortig‗i yoqilg‗idan foydalanish oqibatida yuzaga keladigan chiqindilar ulushiga to‗g‗ri keladi. Bu - azot, uglerod va uglevodorodlarning zaharli oksidlari, shuningdek, turli kanserogen moddalardir. Atmosferadan yog‗ingarchilik tufayli yuviladigan azot va oltingugurt oksidlari tabiiy muhit, qishloq xo‗jalik ekinlari, binolar va inshootlarga zarar etkazadigan ―kislotali yomg‗irlar‖ yog‗ishiga olib keladi. 2002 yilda O‗zbekiston yoqilg‗i-energetika majmui korxonalarining atmosferaga zaharli moddalarning chiqarishi qariyb 452,0 ming tonnani yoki sanoat manbalari chiqindilari umumiy hajmining 62 foizini tashkil etdi. Bundan tashqari yoqilg‗i va energiya turlarini qazib olish, ishlab chiqarish, qayta ishlash va transportirovka qilish jarayonlari yer osti boyliklarini qo‗lga kiritish, katta-katta maydonlarni gidroelektrostansiyalar, elektr uzatish liniyalari, gaz va neft quvurlari, gaz va mazut omborlari, kul va shlak qoldiqlarini joylashtirish uchun ajratish bilan bog‗liqdir. Energetika atrof-muhitga dunyo miqyosida ham salbiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. Yer sharida bug‗lanish effektini yuzaga keltiradigan uglerod dioksidi, metan-gaz chiqindilarining atmosferaga zarar yetkazadigan asosiy hajmi energetika ulushiga to‗g‗ri keladi. Misol uchun, 1999 yilda O‗zbekiston hududida hosil bo‗lgan 160,5 million tonna (SO2 ekvivalentida) issiqxona gazlarining 137,3 million tonnasi, ya‘ni 85,5 foizi energetika sohasiga to‗g‗ri keldi. SHu bois O‗zbekistonda qayta 255
respublika energiya balansini muvofiqlashtirish bilan bir qatorda energetikaning atrof-muhitga salbiy ta‘sirini ham kamaytirish imkonini berishi mumkin. Birlashgan millatlar tashkilotining iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo‗yicha departamenti tomonidan tayyorlangan jahon energetika potensialini baholash materiallarida qayd etilganidek, energetika tizimi alohida mintaqalar, davlatlar va butun dunyo hamjamiyati rivojining iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy aspektlari bilan ko‗p qirrali bog‗liqlikka ega. Dunyo mamlakatlari uchun yoqilg‗i-energetika tizimini takomillashtirish – uzluksiz jarayon bo‗lib, belgilangan tadbirlarning navbat bilan amalga oshirilishini nazarda tutadi. Takomillashtirish qisqa muddatli, shu bilan birga uzoq muddatli ham bo‗lishi mumkin (quvvatni oshirishning atrofmuhitning ma‘lum o‗zgarishlariga ta‘siri). Lekin bugungi kundagi tez o‗zgaruvchan iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jabhalarda turli mamlakatlar uchun energetika tizimining turli elementlarini o‗zgartirish zarurati tug‗iladi. Rivojlanishning zamonaviy bosqichida dunyoda sanoat korxonalari tomonidan atmosferaga 1 mlrd. tonnadan ortiq zararli moddalar chiqariladi, bu esa tabiiy resurslarni qayta ishlashda va organik xom ashyoni qo‗llashda ishlatilayotgan texnologiyaning takomillashmaganligidan dalolat beradi. Har o‗n yilda chiqindilar va zararli moddalarning chiqarilishi 2 barobar oshmoqda. Natijada bu hol tabiatning qayta tiklanish prinsipining buzilishiga olib kelishi mumkin. Zamonaviy ekologik sharoitni aniqlaydigan quyidagi asosiy ziddiyatlarni ajratish mumkin: - ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur‘atlari va maqsadlari o‗rtasida va tabiiy resurslarning nisbatan cheklanganligi hamda tabiiy muhit sharoitlarining yomonlashuvi; - tabiiy resurslarning, sharoitlarning xilma-xilligi hamda texnik vositalar va qarorlarning mavjudligi; - tabiiy resurslardan foydalanish va bizning tabiiy jarayonlar to‗g‗risidagi bilimlarimizning darajasi va ularning texnologik jarayonlarda qo‗llanilish darajasi; 256
muammolarni aks ettiruvchi bilim darajasi hamda progressiv texnologiyalarni tatbiq etish imkoniyatlari. Ushbu muammoli vaziyatni hal etishda, albatta, barcha davlatlar manfaatdor, chunki ifloslanish faqatgina xususiy chiqindilar va zararli moddalar orqaligina emas, balki chegaradosh mamlakat hududlari orqali ham bo‗lishi mumkin, ya‘ni transchegaraviy ifloslanish ham kuzatiladi. O‗zbekiston Respublikasi sanoat tarmoqlari keng rivojlangan hududlarda atrof-muhit holati hanuzgacha ziddiyatlidir. Havo, suv va tuproqlarning ifloslanish darajasi belgilangan me‘yorlardan ortiq bo‗lib, chiqindilarni joylashtirish uchun ajratilgan er maydonlari ortib bormoqda. Bir qator hududlarda antropogen ta‘sirning ortishi natijasida tabiiy landshaftlar o‗zgarib, hayvonlar va o‗simliklar bioxilma-xilligini saqlash muammosi yuzaga kelmoqda. Turli foydali qazilmalarni qazib olish hajmlari bugungi kunda O‗zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining asosi bo‗lib, mavjud ishlab chiqarish texnologiyalarining eskirishi xomashyo tarkibidagi qimmatbaho tabiiy komponentlarning yo‗qotib qo‗yilishiga olib kelmoqda. O‗zbekiston tabiiy muhitining ifloslanishiga qazib olish, qayta ishlash va qattiq yoqilg‗idan foydalanishni o‗z ichiga olgan yoqilg‗i-energetika majmuasining tarmoqlari katta ta‘sir ko‗rsatadi. Hisob-kitoblarga ko‗ra, 1 t ko‗mir qazib olishda 20 m 3 metan aralashmali moddalar, 0,25 t shaxta ag‗darmasi, razrezlarda 7 t ag‗darma jinslar va 2,8 m 3 oqava suvlar hosil bo‗ladi. Ko‗mirni qayta ishlashda esa 0,23 t boyitish chiqindilari, yoqishda esa 0,25 t kul paydo bo‗ladi. YOEM tarmoqlari ichida atrof-muhitga salbiy ta‘sir ko‗rsatishda ko‗mir sanoati ahamiyatli o‗rin egallaydi. Ushbu holat amaliyotda mavjud bo‗lgan quyidagi asosiy sabablar orqali tasdiqlanadi: - birinchidan, ko‗pballastli ko‗mirning, ya‘ni kullilik, namlik va chiqindililik darajasi yuqori bo‗lgan ko‗mirning katta hajmlarda qazib olinishi va iste‘mol qilinishi; qazib olinayotgan ko‗mirning kulliligi 40 %, namliligi 50 %, chiqindililik darajasi 3% ni tashkil etib, ko‗mirning sanab o‗tilgan sifat parametrlari energetik inshootlarning issiqlik-texnik ko‗rsatkichlariga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi bilan bir qatorda atrof-muhitni ham ifloslaydi; 257
holatidagi hamda qattiq chiqindilarni utilizatsiyalashni ta‘minlovchi mavjud texnologiyalarning takomillashmaganligi va yangi texnologiyalardan foydalanishning etarli emasligi. Ko‗mir qazib olish jarayonida asosiy xomashyo bilan birgalikda shaxta metani qazib olinib, vakum-nasos stansiyalari va ventilyasion tizimlar orqali chiqarilib, yer osti ishlab chiqarishi mavjud hududlarning tabiiy muhitini ifloslaydi. Metan aralashmali chiqindilarning atmosferaga chiqarilishi natijasida etan, butan, propan, metan kabi zaharli komponentlar chiqariladi. Ushbu tipdagi gaz holatidagi chiqindilarning kamaytirilishiga yoki to‗liq qisqartirilishiga ulardan energo yoqilg‗i sifatida foydalanish orqali erishilishi mumkin. Ko‗mir qazib olishda, shuningdek tabiiy muhitni ifloslashda razrezlarda ag‗darma jinslarning va oqava suvlarning chiqarilishi katta ahamiyatga ega. Chiqindilar qatoriga qum, kremniy oksidi, graviy, temir oksidi, gil va boshqa elementlar kiradi. Mazkur chiqindilar turli mahsulotlarni ishlab chiqarishda potensial texnologik xomashyo sifatida qabul qilinishi mumkin. Texnologik jarayonlarning keyingi bosqichida - qattiq yoqilg‗ini boyitishda atrof- muhit asosan qattiq chiqindilar bilan ifloslanadi. Atmosfera havosini ifloslashda asosiy ulushni energetika korxonalari tashkil etib, ularning tashlamalari umumiy tashlamalarning 40% ni tashkil etadi. Energetik inshootlarda ko‗mirdan foydalanish orqali ifloslanishning asosiy manbai bo‗lib o‗zida azot va oltingugurt oksidini saqlovchi shlak va kul hisoblanadi. Quyidagi 1-jadvalda turli yoqilg‗i turlarini yoqish natijasida chiqariladigan tashlamalar keltirilgan: Ko‗mirdan hosil qilingan gaz orqali elektr energiyani ishlab chiqarish ekologik tozalik va ko‗mir qazib olish joyidan undan foydalanish joyigacha quvur transporti orqali etkazilishi bilan ifodalanib, yoqilg‗ining etkazilishida xarajatlarning qisqartirilishini ta‘minlaydi. Xuddi shunday transportning afzalliklari ko‗mirning suspenziya ko‗rinishida olib o‗tilishida ko‗pballastli ko‗mir bilan solishtirilganda yoqish bosqichida yuqori ekologik tozalikni ta‘minlaydi. Energetik resurs sifatida tabiiy gazning afzalliklarini keltirish yaqin kelajakda mamlakat yoqilg‗i- energetika balansida ko‗mirning ulushi ortishi bilan o‗zgarishi mumkin. 258
ta holat aniqlaydi: 1. Tabiiy gaz zaxiralarining cheklanganligi; 2. Qattiq yoqilg‗i zaxiralarining etarli ta‘minlanganligi. Shuning uchun bunday yondashuv tabiiy gaz zahiralarini dunyo bozorida realizatsiya qilish uchun ishlab chiqarishdan chiqarish imkonini beradi. Mazkur muammoning echimi milliy issiqlik energetikasini rekonstruksiyalash va texnik qayta qurollantirish, ko‗mir sanoatini rivojlantirish, energiya tejamkorligi va atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari bilan bog‗liq. Bunda yoqilg‗i balansini quyidagi texnik yo‗nalishlar bo‗yicha qayta ko‗rib chiqilishi nazarda tutiladi: - ko‗mir yoqilg‗isida ishlaydigan elektr va issiqlik stansiyalarini qo‗shimcha yuklash; - ko‗mir yoqilg‗isida ishlash uchun loyihalashtirilgan elektr stansiyalarini modernizatsiya qilish; - energetik yoqilg‗idan foydalanishning ilg‗or energosamarador texnologiyalarini qo‗llash; - yangi turdagi sifati yaxshilangan yoqilg‗i va xomashyo asosida ishlaydigan elektr va issiqlik stanitsyalarini qo‗shimcha rivojlantirish; - noan‘anaviy energiya manbalarini qo‗llash (masalan, quyosh energetikasi). Muqobil energiya manbalarining energetik salohiyati yuqoridir. Ammo ulardan keng foydalanish ma‘lum bir qiyinchiliklar – noan‘anaviy energiya manbalaridan foydalanish bo‗yicha texnik qarorlarning tajriba- sanoat tavsifi va iqtisodiy cheklovlar bilan bog‗liq. Dunyoda bunday texnologiyalarni qo‗llashning samarador va arzon qiymatli misollari juda ko‗p, ammo ulardan foydalanish ushbu sohada ilmiy texnik qarorlarning qimmat ekanligi bilan baholanadi. Ko‗mir va mazutning yetarli darajadagi xususiyati ular sifatining pastligidir. Aslida suyuq yoqilg‗i – bu tarkibida oltingugurt miqdori yuqori bo‗lgan mazutdir. Har bir davlatda atrof-muhit ham ichki, ham tashqi ob‘ektlar hisobiga ifloslanadi. Azot, oltingugurt oksidlari va boshqa zararli moddalar bir davlatdan ikkinchisiga o‗tadi. Ko‗pgina davlatlarda ekologik vaziyat ushbu hududlarda turli chora tadbirlar amalga oshirilishiga qaramay dolzarb masala bo‗lib qolmoqda. 259
qaysi bir davlat bugungi kunda ekologik pozitsiya bo‗yicha normal sharoitga ega emas. Baholashning 5 ballik shkalasi bo‗yicha ―4‖ koeffitsientini Belgiya, Yaponiya, AQSH va Shvetsiya davlatlarigina olgan. Elektr stansiyalari atrofidagi havo va er hududlarining to‗liq tutib olinmayotgan kul bilan ifloslanishi yoqilayotgan ko‗mirning yuqori kulliligi bilan aniqlanadi, bunda elektrfiltrlar kulni tutib olish imkoniyatiga ega emas. Albatta bunda insonlar salomatligiga va atrof-muhitga ta‘sir mavjud. Qattiq yoqilg‗idan foydalanish bosqichida shakllanadigan yana bir ahamiyatli zararli omil sifatida elektr stansiyalari va boshqa energetika inshootlaridan bug‗ gazlari bilan atmosferaga chiqarilayotgan oltingugurt birikmalarini ko‗rsatish mumkin. Oltingugurt birikmalari o‗simlik dunyosiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Birlashgan millatlar tashkilotining ma‘lumotga ko‗ra, 0,1-0,2 mg/m³ miqdorida oltingugurt angidridining mavjudligi o‗simliklarning o‗sishini 10 %ga, 0,2-0,5 mg/ m³ miqdorida bo‗lishi 29 % ga va 0,5 mg/ m³ miqdoridan ortiq bo‗lishi 48% ga qisqartiradi. Yoqilg‗i va elektr stansiyalarining bug‗ gazlarida mavjud oltingugurt birikmalari, o‗z navbatida, energetik inshootlar, uskunalar, shuningdek metall buyumlar va boshqa materiallarga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Buning natijasida, sulfat kislota barcha ob‘ektlarning korroziyasini tezlashtiradi. Sanoat rivojining zamonaviy bosqichida va transport turlarining doimiy o‗sish sharoitida bugungi kunda havoning tozaligi bo‗yicha ishlab chiqarish talablariga javob beradigan hududlarni aniqlash ancha qiyin. Shuning uchun ushbu ishlab chiqarish hududlari uchun oltingugurt elementlari va boshqa birikmalardan havoni tozalash ishlab chiqarishning raqobatbardoshliligini pasaytirishga ta‘sir ko‗rsatuvchi nisbatan katta moliyaviy xarajatlar bilan bog‗liq bo‗lgan qo‗shimcha texnologik jarayon sifatida qaraladi. Yuqorida qayd etilgan ifloslantiruvchilarning solishtirma va summar chiqarilishi elektr stansiyalarida qo‗llaniluvchi yoqilg‗ining sifati pastligi va yoqilg‗ini yoqish jarayonining ayrim bosqichlarini texnik jihatdan takomillashmaganligi bilan aniqlanadi. Atrof-muhit holatining yomonlashishi aholi kasallanishining o‗sishiga olib keladi. Meditsina xodimlarining fikricha, barcha kasalliklarning yarmidan ko‗pi atrof- 260
kelib chiqadi. Masalan, havoda oltingugurt birikmalarining mavjud bo‗lishi nafas olish organlari va yurakning faol kasallanishiga, shuningdek inson hayotining davomiyligini qisqarishiga olib keladi. Ushbu haqida Butun jahon sog‗liqni saqlash tashkilotining materiallari, xususan Norvegiya, Fransiya, Chexoslavokiya va boshqa bir qator davlatlar misolida isbotini topgan. Ko‗pgina davlatlarda ifloslanishning oldini olish va zararni kamaytirish maqsadida havo havzasini muhofaza qilish bo‗yicha maxsus qonunlar qabul qilingan, jumladan ularda havodagi zararli moddalarning yo‗l qo‗yiladigan konsentratsiyalari (YQK) belgilab qo‗yilgan Ifloslantirishning yo‗l qo‗yiladigan me‘yorlariga rioya qilish nafaqat atrof-muhit ifloslanish darajasining pasayishiga, balki turli mahsulotlar – oltingugurt, sulfat kislotasi, gips va boshqa moddalarni ishlab chiqarish uchun xomashyo bazasini kengaytirish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, bugungi sanoat rivoji sur‘atining ortishi va aholi iste‘molining doimiyligi sharoitida YOEMning atrof-muhitga salbiy ta‘siri yuqori darajada bo‗lib qolaveradi. Yuqorida qayd etilgan muammolar YOEM tarmoqlarida resurs tejamkorligi sohasida bir maqsadga yo‗naltirilgan siyosatni, birinchi navbatda, energetik resurslarni tejashga va ularning sifat tavsifini oshirishga yo‗naltirilgan siyosatni yuritish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Demak, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, yoqilg‗i-mineral xomashyo resurslarini qazib chiqarish korxonalarini iqtisodiy-ekologik rivojlantirish variantlarini shakllantirish va ishlab chiqarish quvvatlarining takror ishlab chiqarish hamda ijtimoiy ekologik xarajatlarini minimallashtirishning maqsadli funksiyasi orqali tuziladigan iqtisodiy-matematik model asosida amalga oshirish amaliy ahamiyatga egadir. Shuning uchun yoqilg‗i-mineral xom ashyo resurslarini qazib chiqarish korxonalari faoliyatida integratsiyalashgan iqtisodiy-ekologik tizimlarni joriy etish va foydalanishning samaradorligini baholash usullari ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. |