A navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
X U L O S A
Bizga ma’lumki qattiq jismning deyarli barcha fizik xususiyatlari, hattoki ayrim mexanik xossalari va ko’pgina kimyoviy xossalari uning yuzasining holati bilan aniqlanishi tajribada isbotlangan. Shuning uchun ham 1970 yillardan boshlab yuzalarni tadqiq qilish va uni o’rganish uchun yangi maxsus usullar ishlab chiqishga juda katta ahamiyat berila boshladi. Jismning yuza qatlamlari alohida, o’ziga xos bo’lgan murakkab xususiyatlarga ega bo’lib, ular hajmiy xususiyatlardan keskin farq qiladi. Bunday farqlarning juda ko’p sabablari bor. Hattoki, ideal holgacha tozalangan va bir xil tarkibli kristallarda ham yuza va hajm xususiyatlari farq qiladi. Chunki, masalan, hajmda joylashgan atomlar o’zining to’rt tarafidan atomlar bilan bog’langan bo’lsa, yuzadagi atomlar faqat uchta tomondan bog’lanib, tepada atomlar yo’q bo’lganligi uchun to’rtinchi tomondan bog’lanmagan bo’ladi. Qattiq jismlarni, o’zlaridagi atomlarning, molekulalarning yoki ionlarning o’zaro joylashish tartibiga qarab kristallarga va amorf jismlarga ajratadi. Ulardagiasosiytafovut – fazodajoylashganzarrachalariningtartiblilikdarajasidir. Amorfjismlardafaqatyaqin, tartibbor, ya’niengyaqinqo’shniatomlarningjoylashishidama’lumqonuniyatmavjud.
Kristalljismlaryaqinvauzoqtartibmavjudligibilanxarakterlanadi, ya’niundagibarchaatomlaraniqbirtartib .ilanjoylashib, ma’lumbirfazoviy strukturanihosilqiladi. Kristallvaamorfjismlar strukturasidagitafovutulardagifizikxususiyatlarningharxilbo’lishiga sababbo’ladi. Jumladan, kristallardamexanik, optik,
elektrvaboshqako’pginafizikxossalarianizatropdir, ya’nibuxossalarkristallarningharxilyo’nalishlaridaturlichanomoyonbo’ladi.Sh uningdekqattiqjismlardagidislokastiyalarningkinetikasinio’rganishasosidao’ta mustahkammateriallarhosilqilinadi. Kovalent bog’lanishli kristallarda kristallning tuzilishi kovalent bog’lanishning tipiga bog’liq bo’ladi. Umuman, kovalent bog’lanishlarda asosan S yoki P elektron ishtirok etadi. Bu erdagi kovalent bog’lanishlar 2 xil tipda bo’ladi. Bog’lanish hosil bo’lishida yonma-yon joylashgan atom elektronlarining orbitallari qatnashadi. Demak – bog’lanishlarda ma’lum bir yo’nalishdagi orbitallar bir- biriga qo’shilib ketishi mumkin ekan; bunda eng kuchli – bog’lanish R + R bog’lanishlarga to’g’ri keladi. – bog’lanishlar asosan R elektronlar orqali amalga oshiriladi; bunda orbitallar bir-biriga parallel joylashgan bo’ladi va elektron orbitallari bir-biriga qismangina qo’shilishi mumkin. – bog’lanish – bog’lanishlarga qaraganda juda ham bo’sh bo’ladi. Kovalent bog’lanish asosan qo’shni atomlar orasida ro’y beradi. Kovalent bog’lanish keyingi ikkinchi atom bilan ham ro’y berishi mumkin, ammo bu bog’lanish juda bo’sh bo’ladi. Birinchi qarashda S- va P- tipdagi atom orbitallarining qaysi birlaridan kristallning bog’lovchi va antibog’lovchi orbitallari vujudga kelishini aytish juda qiyin. Si, Ge kabi to’rtinchi guruh elementlaridan tashkil topgan va A 3 V
, A 2 V 6 ikki komponentli yarim o’tkazgichlar uchun sp 3 –
ko’rinishidagi gibridlashgan orbitallar eng qulay kombinastiya ekanligi aniqlangan. Si va Ge guruhi uchun to’rtta yaqin qo’shniga ega bo’lgan kristall tuzilish xarakterlidir. Bunda qo’shni atomlar tetraedrning uchlariga, qaralayotgan atom uning markaziga joylashadi. Bunda barcha sp 3 – orbitallar – tipdagi bog’lovchi va antibog’lovchi orbitallarni tashkil qilishda qatnashadi. Har bir juft atomga 4 ta bog’lovchi va 4 ta antibog’lovchi orbitallar to’g’ri keladi. Barcha 8 ta elektronlar 4 ta bog’lovchi orbitallarga joylashsa, antibog’lovchi orbitallar bo’sh qoladi. Shunday qilib yuzadagi kristall tuzilish yoki panjara parametrlari hajmnikidan farq qilar ekan. Bu esa o’z navbatida hajm va yuza elektron tuzilishlarining bir-biridan farq qilishiga olib keladi. Yuza qatlamlarga tashqi ta’sir ko’rsatib, uning xususiyatlarini kerakli yo’nalishda o’zgartirish mumkin. Buning uchun ionlar implantastiyasi, lazer va boshqa nurlar bilan ishlov berish, aktiv element atomlari va molekulalar o’tkazish va boshqa usullardan foydalanilar ekan.
GaAs (110)
kristaliyuzaqismidagiuchtaqatlamdaatomlarningjoylashishirealholdamasalanGaato mlario’zqatoridanma’lumbirmasofa siljiganbo’ladi. Bubog’lanishlarqismanionlibo’lganligiuchunjudakuchlibo’ladi. Shuninguchunhamko’phollardakristallpanjaraningkuchlirekonstrukstiyasiro’yberm aydi.
Ammoozroqbo’lsahamrelaksastiyavarekonstrukstiyaningmavjudligiGaAsyuzaqism ielektrontuzilishining "hajmiy" elektrontuzilishidanfarqqilishigaolibkeladi. Metallbog’lanishlardaelektronlarumu mlashganbo’lganiuchunundabarchaatomlartaxminanbir xilsharoitgaegabo’ladi. Bundagiatomlarningjoylashishinibir- birigajudazichjoylashtirilgan 12
taqo’shnigaegabo’lgansharlardebqarashmumkin. Bundaytipdagibog’lanishgajudazichjoylashgankubikyokigeksagonalpanjarala rmoskeladi.
|