A. Q. Samyayev, Q. S. Yarashev, B. B. Eshquvvatov

 
OKEAN TUBIDAGI TOVUSHNI O’LCHASH 
Exolot – okean, dengiz chuqurligini o`lchaydigan asbob. Kema korpusining 
pastki qismida o’rnatilgan maxsus asbob suv ostiga tovush signali yuboradi. 
Tovush suv tagiga yetadi va undan aks sado qaytib keladi. Bu aks sado exolot 
yordamida ushlab olinadi. To’lqin borib qaytgunga qadar ketgan vaqtga qarab 
chuqurlik aniqlanadi.Eslab qoling : tovushning suv ostida tarqalish tezligi 
sekundiga 1500 m. ga teng. 
1- Masala. Exolot asbobidan foydalanib okean tagiga yuborilgan signal 4 
sekunddan keyin kemaga qaytib kelsa, okean tubi chuqurligi necha metrga teng 
bo’ladi? 
Yechimi: tovushning suvdagi tarqalish tezligi 1500 m/ sek ga teng. Demak, 
tovush 4 sekundda 1500*4=6000 m masofani bosib o’tadi. 
Tovush masofani ikki marta bosib o’tganligi uchun 6000 ni 2 ga bo’lamiz,
6000:2=3000 m
Javob: Okean tubi chuqurligi 3000 m. 
 
Mustaqil yechish uchun topshiriqlar: 
1.Tinch okeanning eng chuqur cho'kmasi Mariana botig'i bolib, uning
chuqurligi 11022 metr. Exolotdan yuborilgan tovush to'lqini bu cho'kmaga 
qancha vaqtda yetib boradi? 
2.Okean tubiga qarab exolotdan yuborilgan tovush to‘lqini 7,8 sekundda
qaytib kelganligi ma’lum bo`lsa, okean chuqurligini aniqlang. 
3.Shimoliy Muz okeanidagi cho'kmalardan biriga yuborilgan tovush to`lqini 
7,3 sekundda qaytib kclganligi ma'lum bo'lsa, cho'kmaning chuqurligini aniqlang. 
4.Baykal ko'lining tubiga qarab exolotdan yuborilgan tovush to`lqini 2,16 

---

32 
sckundda qaytib kelganligi ma’lum bo‘lsa, ko'lning chuqurligini aniqlang. 
5. Atlantika okeanining eng chuqur botig‘i hisoblangan Puerto-Riko 
cho'kmasining eng chuqur joyiga exolotdan yuborilgan tovush to`lqini qancha 
vaqtda yetib boradi? 
6.Shimoliy Muz okeanidagi Grenlandiya dengizi qa'riga exolotdan yuborilgan
tovush to`lqini 7
,
369 sekundda qaytib keladi. Dengizning chuqurligini aniqlang. 
7.Okean tubiga qarab exolotdan yuborilgan lovush to'lqini 5 sekundda yetib 
borganligi ma'lum bo`lsa, okean chuqurligini aniqlang. 
8. Tanganika ko`lining tubiga qarab exolotdan yuborilgan tovush to`lqini 
1,9 sekundda qaytib kelganligi ma’lum bo‘lsa, ko‘lning chuqurligini aniqlang. 
9.Hind okeanining eng chuqur cho'kmasiga exolotdan yuborilgan tovush
to'lqini 5,152 sekundda yetib borganligi ma’lum bo‘lsa, botiqning chuqurligini 
aniqlang va nomini ayting. 
10. Janubiy Amerika materigidagi eng chuqur ko`l Titikaka ko`li bo`lib, 
chuqurligi 281 metr. Agar ko‘l tubiga qarab exolotdan tovush to`lqini yuborilsa, u 
qancha vaqtda qaytib keladi? 
11. Qirg`izistondagi Issiqko‘lning tubiga qarab exolotdan yuborilgan tovush
to`lqini 0,936 sekundda qavtib kelganligi ma'lum bo`lsa, ko`lning chuqurligini 
aniqlang. 
12.Okean tubiga yuborilgan tovush to'lqinining borib qaytishiga 10 sekund 
vaqt ketdi.Okeanning chuqurligini aniqlang. 
13.Tinch okendagi Filippin cho`kmasining chuqurligi 10265 metr ekanligi 
ma`lum bo‘lsa, exolotdan yuborilgan tovush to'lqini qancha vaqtda yetib boradi? 
14.Andaman dengizining eng chuqur joyi 4507 metr bo`lsa, unga yuborilgan
tovush to‘lqini qancha vaqtda qaytib keladi? 
15.Tinch okeandagi Chili cho'kmasiga exolotdan yuborilgan tovush to`lqini 
10,91 sekundda qaytib keldi. Cho'kmaning chuqurligini aniqlang. 
16.Meksika qo‘ltig‘ining eng chuqur joyi 3822 metr bo`lsa, unga yuborilgan 
tovush to`lqini qancha vaqtda qaytib keladi? 
17.Atlantika okeanidagi cho‘kmalardan biriga yuborilgan tovush to'lqini 
11,656 sekundda qaytib kelganligi ma`lum bo‘lsa, mazkur cho'kmaning 
chuqurligini aniqlang va nomini ayting. 
18.Italiyadagi Garda ko‘li Yevropadagi eng chuqur ko`llardan biri 
hisoblanadi. Uning tubiga qarab exolotdan yuborilgan tovush to`lqini 0,231 
sekundda yetib borganligi ma’lum bo'lsa, ko`lning chuqurligini aniqlang. 
19.Avstraliya materigi va Yangi Zelandiya orollari orasida joylashgan 
dengizning eng chuqur joyiga exolotdan yuborilgan tovush to‘lqini 8,16 sekundda 
qaytib keldi. Dengizning nomi va uning chuqurligini aniqlang. 
20.Tinch okeandagi Kuril-Kamchatka cho'kmasining tubiga qarab exolotdan 

---

33 
yuborilgan tovush to‘lqini 6,478 sekundda yetib borganligi ma'lum bo‘lsa, 
cho‘kmaning chuqurligini aniqlang. 
21.Hind okeanidagi Arafur dengizining tubiga qarab exolotdan yuborilgan
tovush to`lqini 4.9 sekundda qaytib keldi. Ushbu ma`lumotdan fovdalanib, 
dengizning chuqurligini aniqlang. 
22.«Chellenjer» kemasi tadqiqotchilari Atlantika okeanidagi mashhur 
Sargasso dengizining tubiga qarab exolotdan tovush to'lqini uzatdilar. Yuborilgan
tovush to`lqini 8,88 sekundda qaytib kelgan bo`lsa, dengizning chuqurligini 
aniqlang. 
23.Hind okeanidagi eng yirik dengiz hisoblangan Arabiston dengizining 
chuqurligi 5805 metr bo‘lsa, unga exolotdan yuborilgan tovush to`lqini qancha 
vaqtda yetib boradi? 
24.Tinch okeandagi cho‘kmalardan birining tubiga qarab exolotdan 
yuborilgan tovush to`lqini 8,8 sekundda qaytib kelganligi ma’lum bo‘lsa, 
cho‘kmaning nomi va uning chuqurligini aniqlang.