A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Oila. Xonqizi qo‘ng‘izi yoki Koksinellidlar Coccinellidae
Ko‘pchilik turlari voyaga yctgan hasharotlar, ba’zan mofaglar bilan oziqlanadi. Turli xil o‘simlik bitlari. koksidlar. barg kcmiruvchilar va kanalarning Iabiatdagi nufuzini Ianibga kcllirishda kaua ahamiyatga cga. Xonqizining bir ncchla turi foyda kcltiradi. Xususan. yetti nuqtali. bcsh nuqlali va ikki nuqtali Iurlari shularjumlasidandir. Xonqizi O‘zbckislon sharoitida 4-5 bo‘g‘in bcrib rivojlanadi. Ular biologik usulda kurashda muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda.
Yelti nuqtali mgmacha qo‘ng‘iz (Coccinella septempunclala L.) -koksincllidlar avlodiga mansub bo'lib. o‘nacha yirik (5-6 mm). tanasi bo‘rtgan. ustqanotlari qizil. yettila qora nuqtali bo‘lib. zararkunandalami yo‘qolishda kalta ahamiyalga cga (5-mm). Tugmacha qo‘ng‘izda nasllar soni oziq miqdoriga bog‘liq. Urg‘ochi qo‘ng‘iz o‘rtacha 200-400 tagacha tuxum qo‘yadi. lekin ba‘zi paytlarda oziqa muhitiga bog‘liq holda tuxumlar soni 1500 Iaga ham yetishi mumkin. Tuxumini o‘simlik shiralari Io‘plangan joyga to‘p-Io‘p qilib qo‘yadi. Ularning lichinkalari o‘simliklarda ochiq holda hayol kcchiradi. Odalda. lichinkalar qoramlir-sariq yoki qizg‘ish rangda bo‘lib. ulaming lanasida har xil 0‘simtalar ham bo‘lishi mumkin. Bular o‘simlik shiralari, kanalar, qunlar, qalqondorlar. tangaqanotlilarning tuxumi va kichik yoshdagi qurtlari hamda titonomus lichinkalari bilan oziqlanadi va g‘umbakka aylanadi. Qo‘ng‘izlar, asosan, tog‘larda katta to‘plamlar hosil qilib yashaydi, lekin vohada yakka holda ham hayot kechiradi.
O‘zgamvchan mgmacha qo‘ng‘iz, Adom‘ya (A. variegata Goere.) -Yevropa, Shimoliy Amerika. Rossiyaning Yevropa qismida va Markaziy Osiyo mamlakatlarida tarqalgan. Qanotining ustki qismi qizil, o‘lchami 3-55 mm.
Yetuk zotlari tog‘larda qishlab qoladi. Asosan, aprel oyida harorat 10-12°C bo‘lganda qishki uyqudan uyg‘onadi. Qo‘ng‘izlar 10-14 kun oziqlangandan so‘ng tuxum qo‘ya boshlaydi. O‘zgaruvchan tugmacha qo‘ng‘iz yetti nuqtali xonqizi kabi hayot kechiradi. Tunlamlar tuxumi va ko‘sak qunining 1-2 yoshlarini yo‘qotishda katta ahamiyatga ega.
Lichinkalari va qo‘ng‘izi o‘simlik bitlari, kanalar, Kolorado qo‘ng‘izining quumi. bedapoyalarda esa fltonomus lichinkalari bilan oziqlanadi. Mavsumda 1-2 avlod beradi. Asosan, g‘o‘za va beda bitlarining yirtqichi hisoblanadi. Laboratoriya sharoitida bir kecha-kunduzda 5 Iagacha fitonomus lichinkasini yeb bitirgan.
Sariq peshanali qo‘ng‘iz (Scymnus frontalis F.) tanasi binnuncha uzun, sal bo‘ngan, dag‘al nuqtali zich qora tuklar bilan tanasining ustki qismi, old ko‘kragining epiplevrasi esa qizil dog‘lar bilan qoplangan. Tanasi 3-3.5 sm uzunlikda, qishlov joylarida bu qo’ng‘izlar 5-10 tadan iborat kichik to‘plar tashkil qiladi. Qo‘ng‘iz noyabrning oxiri dekabr boshlarida qishlovga ketadi. Erta bahorda enapishar shaftoli. o‘rik. tog‘olchaning gullash paytiga chiqish davri to‘g‘ri keladi. Qo‘shimcha oziqlangandan so‘ng quum qo‘yish davri boshlanadi. Tabiiy sharoitda bitta urg‘ochi qo‘ng‘iz 135-230 tagacha tuxum qo‘yadi. Qo‘ng‘izning to‘liq rivojlanishi davri 18-23 kun davom etadi va bir mavsumda 4 avlod beradi. Bu avlod qo‘ng‘izlari qishlab chiqadi. Laboratoriya sharoitida ko‘paytirish mumkin. Lich'mkalari ham shiralar bilan oziqlanadi.
Bir kecha-kunduzda bitta qo“ng‘iz 15-25 tagacha o‘simlik shirasini yeb bitiradi. Lichinkalari esa yoshiga qarab, 5-50 tagacha shirani yeydi. Yashash davomida 75 ta shirani yeb bitiradi.
Bu tur boshqa turdagi shira bilan ham oziqlanadi. Samaradorligi koksinellidlardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Asosan, yanvarfevral oylarida laboratoriya sharoilida harorat l8-20°C da. 60-65 foiz namlikda rivojlanadi va bir necha avlod beradi. Ulami yetishtirish uchun xrizantema o‘simligidan foydalaniladi. Har bir yashikda 810 tup o‘simlik joylashtirilib, 2-3 ssimnus qo‘ng‘izi qo‘yiladi. Har bir yashikda 25-30 kunda 1500 ssimnus imagosini yetishtirish mumkin. Har bir tup daraxtga 8-10 ssimnusni tarqatish kerak bo‘ladi.
Rodoliya (Rodoliae cardinalis Hovius.) Avstraliyadan keltirilgan. AQSHda introduksiyalantirilgan. So‘ng karantin hisoblangan hammaxo‘r zararkunanda Gruziyada Avstraliya tarnovcho‘p quniga (Zcerua purchasi) qarshi muvaffaqiyatli iqlimlashtirilgan (6-rasm).
Yetuk qo‘ng‘izining tana uzunligi 3-5 mm, rangi qizil. O‘rta yoshdagi lichinkalari kulrang. o‘ljasining lichinkasi va tuxumi bilan oziqlanadi. Katta yoshdagilari zararkunandalarning hamma fazalari bilan, qo‘ng‘izlari esa faqat inseriyaning lichinkasi bilan oziqlanadi. Lichinkalari oziqlanib bo‘lgandan so‘ng novdalarda yoki barglarning orqa tomonida g‘umbaklanadi. Bir bo“g‘inning rivojlanishi 2540 kun davom etadi. Bitta urg'ochisi 300-800 dona tuxum qo‘yadi. 4 avlod beradi. Ulami ko‘paytirishda iseriyalami zararlash va oranjereya o‘simligidan foydalaniladi.
Kriptolemus (Cryptolaemus montrouzieri Muls.) ko‘pchilik mamlakatlarda iqlimlashtirilgan bo‘lib, mum g‘ubor cherves va boshchalaming kushandasi hisoblanadi (7-rasm).
Voyaga yetgan qo‘ng‘izi qora rangda. bosh qismi, qanotining ustki qirrasi va qorni qizg‘ish. Tana uzunligi 3-4 mm. Tuxumi biroz cho‘zinchoq. tekis‘ limonsimonsariq (1 mm). Tuxumdan chiqqan lichinkalar sarg‘ish-ko‘kish rangda, lichinkalari juda ham ochko‘z bo‘lib. bir kunda 4-7 mingtagacha tuxum yoki 200-300 Iagacha lichinkalarni, 40-60 dona urg‘ochi cherveslarni yo‘qotish mumkin. Kriptolemus Kavkazoni sharoitida qishlamaydi. Shuning uchun ular biolaboratoriyada ko‘paytiriladi va choy‘ sitrus o‘simliklarining zararkunandalariga qarshi qo‘llaniladi. Bir dona urg‘ochisi l 100 tagacha quum qo‘yadi va 3-7 0y yashaydi. Subtropik tumanlarda 3-4 avlod beradi. Biolaboratoriyada mum g‘ubor cherveslarda, ekilgan kanoshka yoki qovoqda ko‘paytiriladi. Shuningdek. don kuyasi tuxumida va sun‘iy oziqali muhitlarda ko‘paylirish usuli ham ishlab chiqilgan.
Nuqlali sterorus (Stethorus punctillum Ws.) mayda qo‘ng‘izi birmuncha mayda (1.2-1.5 mm) bo‘lib. qora rangdagi qanotining ustki qismi mayda nuqtalar bilan qoplangan. Tuxumlari cho‘zinchoq, oq yoki kulrang. lichinkasi uzunligi 1-3 mm. boshi mayda qoramtir tukchalar bilan qoplangan. G‘umbagi och yoki to‘q jigarrangda.
Bu yinqich o‘rgimchakkananing faol kushandasi sanaladi. Bahorda havo harorati 14°C bo‘lganda qo‘ng‘izlar chiqa boshlaydi. Qo‘shimcha oziqlangandan so‘ng IO-IS kun o‘tgach. tuxum qo‘yishga kirishadi. Har bir urg‘ochi qo‘ng‘iz 100-150 ta tuxum qo‘yadi. Bu yinqich lichinkasi o‘z hayoti davomida 800-1100 ta kanani yeydi. Ulg‘aygan stetoruslar o‘rgimchakkana tuxumlari bilan oziqlanadi. Bu hasharotni laboratoriya sharoitida ommaviy ko‘paytirish mumkin. Yirtqichning labiiy populatsiyalarini saqlab qolish uchun qulay sharoit yaratish zarur.
XULOSA.
Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini kamaytiradigan omillardan biri zararli hasharotlardir. Shuning uchun o‘simliklarni ulardan himoya qilish qishloq xo‘jaligida asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Bu masalaning muhimligini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000- yil 31- avgustdagi II chaqiriq III sessiyasida „Qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunanda, kasallik va begona o‘tlardan himoya qilish“ to‘g‘risida qabul qilingan qonun ham tasdiqlaydi.
Qishloq xo‘jalik ekinlarini hasharotlardan to‘g‘ri himoya qilish, yetishtirilgan mahsulotni saqlab qolish, hasharotning tarqalishi, zarar keltirish darajasi, bioekologiyasini umumiy va qishloq xo‘jalik entomologiyasio‘rganadi.
Entomologiyabu hasharotlarni o‘rganishga bag‘ishlangan (yunoncha—entomon—hasharot, logos—fan, ta’limot) nazariy fan bo‘lib, u hasharotlarning tana tuzilishi, ichki organlari va ularda kechadigan fiziologik jarayonlar, hayot kechirish tarzi, tashqi muhit bilan bog‘liqligi hamda hasharotlar olamining tasnifini yoritib beradi. Qishloq xo‘jalik entomologiyasi fanining asosiy vazifasi hosilni zararli hasharotlar ta’siridan saqlab qolishdan iborat bo‘lib, u o‘simliklarning zararkunandalarga chidamliligi, navning xossalari, agrotexnika darajasi, almashlab ekishdagi o‘rni, agrobiologik omillarni va kurash choralarini o‘rganishdan iboratdir. Entomologiya bir nechà bo‘limgà bo‘linàdi: umumiy entomologiya, qishloq xo‘jàlik entomologiyasi, o‘rmon entomologiyasi, tibbiyot entomologiyasi, veterinàriya entomologiyasivà hokàzolàr. Entomologiyani ilmiy àsosdà o‘rgànish XVII àsrdàn boshlàngàn. 1667- yili Redi hàshàrotlàr ustidà o‘tkàzgàn tàjribàlàrini ulàrning ko‘pàyishini ilmiy àsoslàshgà bàg‘ishlàgàn. Shundàn bir yil o‘tgàndànv so‘ng hàshàrotlàr ànàtomiyasini o‘rgàngan itàliyalik olim I.Màlpigi o‘z fikrlarini e’lon qildi. Keyinchàlik gollàndiyalik olimlàr Làyonet và Svàmmerdàm entomologiya bo‘yichà izlànishlàr nàtijàsini chop etgàn.Ma’lumki, biologiya fànining rivojlànishidà shved olimi K.Linneyning hissàsi kàttà, chunki u birinchi bo‘lib hàyvonot và o‘simliklàr dunyosi sistemàtikàsini yaràtdi và ungà ikkilàmchi nom berdi. Bulàr ichidà hàshàrotlàr hàm bor edi. K.Linneyning shogirdi Fàbritsius hàshàrotlàr sistemàtikàsini yaràtishdà muhim ishlàrni olib bordi. O‘shà vàqtdà 4500 turdàgi hàyvonlàr mà’lum bo‘lib, shulàrdàn 2000 tàsi hàshàrotlàr deb hisoblàngàn. Agrobiotsenozlardagi organizmlar o‘zaro murakkab va xilma-xil munosabatlarda bo‘ladi. Zararkunandalarga qarshi biologik kurashda ana shu o‘zaro munosabatlarni bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar klassifikatsiyasini X.Suitmen (1964) eng aniq tasavvur qila olgan. Ana shu klassifikatsiyaga muvofiq, simbioz, yirtqichlik, parazitizm va antibioz o‘zaro munosabatlarning asosiy shakllaridir.Organizmlar o’rtasidagi bunday munosabatlarni izchil ravishda o’rganib borsak yangiliklarga intilsak va ularni hayotimizga keng ko’lamda joriy eta olsak, ona tabiatdagi o’simliklarni tabiatga ziyon-zaxmatsiz himoya qila olamiz.