A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
küpaçma, dibçıxarma, ovxarlama, dişəmə, suyatutma, çarxlama) zəmanəmizədək gəlib
çatmıĢdır. Dəmirçilik sənətinin ən bəsit və qədim üsulu soyuqdöymə olmuĢdur. "Qarato", yaxud "qaratapdaq" adlanan bu üsul məmulat istehsalının müxtəlif mərhələlərində, ən çox isə ilkin əməliyyatlarda iĢlənirdi. Qaratapdaq üsulu ilə metal parçası zindan üzərində döyülüb ilkin forma üçün hazırlanırdı. MənĢə etibarilə daĢiĢləmə ilə üzvi surətdə bağlı olan soyuqdöymə üsulu
384
385
386
387
388 dəmirçiliyin hələ ayrıca sənət sahəsinə çevrilməsindən çox əvvəl yaranmıĢdır, Dəmirçilik sənətinin baĢlıca texnoloji üsulu istidöymə olmuĢdur. Bunun üçün lazımi ölçüdə kəsilib qaratapdaq edilmiĢ metal parçası kürədə tamam
döyülürdü. Qızmar metalın döyülüb müəyyən həddə salınması prosesi, adətən, müĢtərək görülürdü. Pəstaha üzərində ustanın iĢarə məqsədilə çəkicini vurduğu sahəyə Ģagird, yaxud kargər ağır çəkiclə (tapun və ya gürz) möhkəm zərbə endirirdi. Pəstaha soyuduqda təkrar kürədə qızdırılır və məmulatın ilkin forması lazımi həddə çatıncayadək istidöymə əməliyyatı davam etdirilirdi. Məmulatın ilkin formaya düĢməsi üçün onun ayrı-ayrı hissələri (tiyə, künə, küp, sulğuc, dəstək və s.) istidöymə üsulu ilə kobud Ģəkildə tapdanıb hazırlanırdı. Məmulatın bu və ya digər hissəsinin nə qədər döyülüb formaya salınması lüzumu gözəyarı müəyyən edilirdi. MəiĢət və təsərrüfat alətlərinin xeyli hissəsi, xüsusilə kəsici alətlər (balta,
s.) bir qayda olaraq poladqarışıq dəmirdən hazırlanırdı. Bu məqsədlə, əsasən, qaynaq üsulundan istifadə olunmuĢdur. Kəsici alətləri düzəltmək üçün əvvəlcə poladqarıĢıq dəmir hazırlanırdı. Xassə etibarilə xas poladdan və dəmirdən fərqlənən poladqarıĢıq dəmir çox vaxt "qaynaq dəmiri" adlanırdı. Qaynaq dəmiri hazırlamaq üçün lazımi ölçüdə kəsilmiĢ dəmir parçasını kürədə qızdırıb arasını 1,5-2 sm dərinlikdə yarmaqla "ağız" açırdılar. Sonra həmin yarığa müvafiq ölçüdə polad "Ģığa" kəsilirdi. Bu məqsədlə əvvəlcə polad parçası kürədə qızdırılıb "suyu alınır" və yumĢaq dəmir həddinə salınırdı. Sərtlik xassəsini itirmiĢ Ģığa istidöymə yolu ilə yastılanaraq lazımi formaya salınandan sonra qələm vasitəsilə müvafiq ölçüdə kəsilirdi. Poladın qıt olduğu keçmiĢ dövrlərdə kəsici alətin tiyəsinin "dodaq Ģığası" çox vaxt yararsız hala düĢmüĢ polad alətlərdən (yeyə, törpü, dəryaz və s.) düzəldilirdi. Məmulatın növündən və Ģığanın qalınlığından asılı olaraq, qaynaq əməliyyatı müxtəlif üsullarla aparılırdı. PoladqarıĢıq dəmirin əldə edilməsinin ən bəsit və qədim üsulu xalis qaynaq olmuĢdur. Bu halda ərintinin gücləndirilməsinə və calağın möhkəm tutmasına kömək edəcək yardımçı vasitələrdən istifadə olunmurdu. Dəmirçilik sənətində nisbətən az tətbiq olunan bu üsulla, əsasən, xırda məmulatlar hazırlanırdı. Poladın dəmirə calaq edilməsinin spesifik üsullarından biri mis tilişkəsi vasitəsilə qaynaq olmuĢdur. Bu üsul, əsasən, nazik tiyəli məmulatların ağız Ģığasının qaynaq edilib calanmasında tətbiq edilirdi. Bunun üçün polad Ģığanın boyuna müvafiq ölçüdə kəsilmiĢ mis tiliĢkəsini pəstahının ağız yarığına, dəmirlə polad Ģığanın arasına qoyub kürədə qızdırırdılar. Misin ərintivermə qabiliyyəti güclü olduğundan tez əriyib yarığın ara boĢluqlarına dolmaqla calağın möhkəm tutmasına yardım edirdi. Mis, adətən, dəmir və polada nisbətən tez əridiyindən,
389 axıb tökülməməsi üçün tiliĢkənin ətrafı çarx tozu, kömür ovxantısı və ya nəm kül kütləsi ilə dövrələmə tutulurdu. Beləliklə, qızarmıĢ pəstaha zindan üzərində döyüldükcə bərkiyib polad Ģığa ilə möhkəm birləĢirdi. Dəmirçilik sənətində calaqetmənin ən geniĢ yayılmıĢ üsulu tənəkar vasitəsilə qaynaq olmuĢdur. Xüsusilə qalın künəli kəsici alətlər bu yolla qaynaq edilirdi. Tənəkar tozunun ərintivermə və bərkidici xüsusiyyəti daha güclü olduğundan dəmirçilik sənətində o, mis tiliĢkəsindən üstün tutulurdu. Calağı tənəkar vasitəsilə qaynaq etmək üçün pəstahanın ağız yarığına qoyulmuĢ polad Ģığanın ətraflarına tənəkar tozu töküb kürəyə qoyurdular. Calaq yer qızıb tamam qızaran zaman tənəkar daha tez əriyib polad Ģığa ilə dəmirin qaynayıb bir-birinə qarıĢmasına kimyəvi təsir göstərirdi. Adətən, qızarmıĢ calağı zindan üzərində bir neçə əl döyəndən sonra yenə də üzərinə tənəkar tozu səpib təkrar kürədə qızdırırdılar. Bu qayda ilə qaynaq tamam möhkəm tutanadək həmin əməliyyat təkrar edilirdi. Pəstahanın qaynaq yeri qovuĢub bir-birinə qarıĢandan sonra məmulatın tiyə hissəsi istidöymə yolu ilə tapdanıb formalaĢdırılırdı. Göründüyü kimi, dəmir ustaları çoxəsrlik əməli təcrübə nəticəsində metalların xassələrini dərindən müĢahidə edib öyrənməklə, istehsal texnologiyasının təkmilləĢdirilməsinə və beləliklə də daha mükəmməl əmək alətləri hazırlamağa nail ola bilmiĢlər. Qaynaq ənənəvi dəmirçilik sənətində baĢlıca yer tutsa da, dəmir məmulatının, xüsusilə kəsici alətlərin hazırlanması daha bir sıra texnoloji proseslərlə bağlı idi. Məmulat növündən asılı olaraq istehsal prosesində
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|