A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dibçıxarma, küpaçma, sulğuc-çıxarma, dişəmə, novsalma və s. kimi bir sıra
texnoloji üsullardan istifadə olunurdu. Bu əməliyyatların çoxu spesifik səciyyə daĢımaqla, müəyyən qrup alətlərin hazırlanmasında tətbiq olunurdu. Məsələn, dibçıxarma dəryaz və qırxılığın, küpaçma nacaq, balta, kərki, toxa və çəkicin, sulğucçıxarma dəhrə və qiyməkeĢin, diĢəmə isə çinin hazırlanmasında tətbiq edilirdi. Soyuq silahların (xəncər, qılınc) hazırlanmasında novsalma əməliyyatından istifadə olunurdu. Bunlardan fərqli olaraq tamamlama əməliyyatları {sığalçəkmə, törpüləmə, yeyələmə, suyatutma) qismən ümumi səciyyə daĢıyırdı. Dəmir məmulatlarının hazırlanması prosesində "Qara iĢ" görü- lüb baĢa çatdırılandan sonra tamamlama əməliyyatına baĢlanılırdı. Bu məqsədlə ilkin formaya salınmıĢ iĢ nər çəkiclə döyülüb lazımi həddə salınır, əyilmiĢ və ya xaĢallanmıĢ hissələri tapdanıb (döyülüb) düzəldilirdi. Döymə əməliyyatından çıxmıĢ "iĢ"in üzərində, adətən, zərbə izləri və nahamar sahələr qalırdı. Ona görə də həmin izlər törpü və yeyə vasitəsilə sürtülüb hamarlanırdı. Bir qayda olaraq, dəmir məmulatı qaynar halda törpülənir, soyuq halda yeyələnirdi. Kəsici alətlərin hazırlanmasında ən vacib əməliyyatlardan biri onlara düzgün suvermə idi. Məlum olduğu kimi, kəsici alətlərin tiyəsi poladqarıĢıq dəmirdən hazırlandığından qızdırılan zaman o, sərtliyni itirirdi. Poladın sərtlik
390 xassəsi aləti yenidən qızdırıb suyatutma yolu ilə bərpa edilirdi. Qaynaq poladın sərtlik xassəsinin bərpa olunması müəyyən texnoloji tələblərlə bağlı idi. Həmin tələblərə düzgün əməl olunması xeyli dərəcədə ustanın fərdi məharətindən və səriĢtəsindən asılı idi. Polada suyun az, yaxud çox verilməsi, onun qəflətən, yaxud aram-aram, tədricən, bütövlükdə və ya hissə-hissə verilməsi bu iĢdə mühüm rol oynayırdı. Məmulatın hansı hissəsini nə qədər suya tutmaq, nə qədər havada, öz dəmində soyutmaq lazım olduğunu usta zənn ilə sezib müəyyən edirdi. Poladın sərtliyini "özünə qaytarmağın" optimal üsulu olan suyatutma əməliyyatına düzgün əməl olunması ustalıq məharətindən baĢqa, dərin sənət səriĢtəsi və çoxillik istehsal vərdiĢi tələb edirdi. Su lazım olduğundan az verildikdə poladın sərtlik xassəsi tam bərpa olunmur, nəticədə kəsici alətin "ağızı tez qayıdıb" korĢalır, yaxud su həddən artıq verildikdə poladın sərtlik xassəsi ifrat dərəcədə artırdı. "Dəm suyu" çox verilmiĢ alət isə azca gücə düĢən kimi sərtliyindən sınıb korlanırdı. Dəmirçilik sənətində ən bəsit əməliyyatlardan biri çarxatutma idi. Müəyyən qədər peĢə məharəti tələb edən bu əməliyyata düzgün əməl etmədikdə alətin tiyəsi qızır və ağzının bir üzü çox yonulub əks tərəfə qatlanırdı. Sənət dili ilə buna "qılov" deyilirdi. Qılovlu alət kəsərdə küt və yorucu olur. KeçmiĢdə dəmir ustaları təzə məmulat düzəltməklə yanaĢı, sınıb korlanmıĢ, yaxud kütləĢmiĢ alətləri təmir etməklə də məĢğul olurdular. Təmir iĢinin də özünəməxsus istehsal üsulları formalaĢmıĢdı. Adətən, qalın künəli məmulatlar (gavahın, balta, tapun və s.) zodlama üsulu ilə təmir olunurdu. Bu məqsədlə alətin sınığına müvafiq ölçüdə kəsilmiĢ Ģığanı məmulatla birgə qızdırıb istidöymə yolu ilə bir-birinə calayırdılar. Sınıq məmulatın calaq edilməsi qadaqlama üsulu ilə də görülürdü. Qadaqvurma ən çox təsərrüfat alətlərinin təmirində tətbiq olunurdu. Bunun üçün məmulatın calaq ediləcək hissələrini isti, yaxud soyuq halda sünbə ilə deĢib qadaq vasitəsilə bir-birinə bərkidirdilər. KütləĢmiĢ kəsici alətlər (balta, dəhrə, qiyməkeĢ və s.) ovxarlama üsulu ilə itilənib yenidən iĢlək hala salınırdı. Bu məqsədlə alətin ağac dəstəyini çıxarıb tiyəsini kürədə qızdırandan sonra məngənə arasında tutub isti-isti yeyələyirdilər. Əgər alətin künəsi çox qalın olarsa, onu bir-iki əl istidöymə yolu ilə döyüb nazildir, sonra ovxarlayırdılar. Ovxarlama əməliyyatı əvvəlcə iri diĢli, sonra xırda diĢli, nəhayət, axırda narın diĢli yeyə ilə görülürdü. Dəmirçixanalar yayılma arealı cəhətdən müxtəlif səciyyə daĢıyırdılar. Təsərrüfat alətlərinin istehsalı və təmiri üzrə ixtisaslaĢmıĢ dəmirçixanalara əkinçiliklə məĢğul olan kəndlərin hamısında təsadüf olunurdu [66]. Bu tip dəmirçixanaların əksəriyyəti mövsümi səciyyə daĢımaqla, yalnız çöl təsərrüfat iĢləri azalan vaxtlarda, xüsusilə payız və qıĢ aylarında iĢləyirdi. Ən zəruri təsərrüfat alətləri olan gavahın, kotan hissələri, bel,
baĢlananadək tədarük olunurdu.
391 Bununla belə, dəmirçixanaların bəziləri bu və ya digər məmulat növü (çin, sac) istehsalı üzrə ixtisaslaĢmıĢdı. Əhalisi baĢdan-baĢa dəmirçilik və onunla bağlı peĢələrlə məĢğul olmuĢ Dəmirçi [67] və Əhən kəndləri buna misal ola bilər. Bu cəhətdən ġamaxı qəzasının Dəmirçi kəndində sac istehsalı xüsusilə diqqəti cəlb edir. Sac istehsalında ustadan baĢqa 5 nəfər çəkic vuran, [68] körük basan və xırda-para əl iĢlərini icra edən Ģagird iĢtirak edirdi. Onlar gün ərzində bir cüt sac hazırlayırdılar [69]. Dəmir məmulatının güclü istehsal mərkəzləri sırasında Yelizavetpol qəzasının Bayan, QuĢçu, Seyid və DaĢkəsən kəndləri [70], Cəbrayıl qəzasının Xocavənd kəndi, ġuĢa qəzasının Ağdam icması, Nuxa qəzasının Küsnət kəndi [71] xüsusilə fərqlənirdi. Xırda əmtəə istehsalı səviyyəsinə çatmıĢ Ģəhər dəmirçixanalarında məmulat növləri üzrə ixtisaslaĢma daha erkən baĢlanmıĢdı. XIX əsrin 60-cı illərində Azər- baycan Ģəhərlərində 400 nəfərdən çox dəmirçi iĢləyirdi [72]. Dəmirçixanaların sayına görə ġamaxı, Nuxa, ġuĢa, Gəncə Azərbaycan Ģəhərləri arasında əsas yer tuturdular. Ölkənin sənaye inkiĢafı yoluna qədəm qoyması, ömrünü baĢa vurmaqda olan bir sıra kustar sənət sahələri kimi, dəmirçilik sənətinin də aradan çıxması prosesini sürətləndirmiĢdi. Ġlk vaxtlar bəzi məhsulların istehsalının məhdudlaĢması üzrə gedən həmin proses tədricən kustar dəmir məmulatı istehsalının bütün sahələrini bürüməyə baĢlamıĢdı. Bir tərəfdən təsərrüfat və ev məiĢətində iĢlənən əmək alətlərinin sənaye üsulu ilə istehsalının artması, digər tərəfdən isə kənd təsərrüfatı maĢınları tətbiqinin geniĢlənməsi ənənəvi dəmirçilik sənətini tənəzzülə uğratmıĢdı. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|