A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Zərgərlik  üsulları.  Zinətin  bədii  formasını  və  dekorativ  bəzək  (naxıĢ) 

məziyyətini gücləndirmək məqsədilə Azərbaycan zərgərliyində qədim zamanlardan 

baĢlayaraq  bir  sıra  texniki  üsullar  tətbiq  olunmuĢdur.  Zinət  ustaları  iĢ  prosesində 

həm  yekcins  metal  (qızıl  və  ya  gümüĢ),  həm  də  cavahiratdan  (ləl,  yaqut,  firuzə, 

inci,  brilyant,  əqiq  və  s.)  ibarət  müxtəlif  materialların  ahəngdar  qatıĢığından 

istifadə  etdiklərindən  həmin  üsulların,  demək  olar  ki,  hamısına  mükəmməl 

bələddilər. Bu və ya digər zinət növünün hazırlanması prosesində həndəsi, nəbati, 

zoomorf və astral motivli naxıĢ ünsürləri tətbiq edilirdi [88]. 

Ġstehsal  texnikasına  görə  zərgərlik  məmulatı  sadə,  yaxud  mürəkkəb 

quruluĢda  hazırlanırdı.  Adətən,  mürəkkəb  naxıĢlı  zinət  növləri  qarıĢıq  tərkibli 

olmaqla,  qızıl  və  ya  gümüĢün  ləl-cavahiratla  qatıĢığından  ibarət  müxtəlif 

komponentlərdən  düzəldilirdi.  Bu  növ  zinətlər  yerlik,  haşiyə  və  mərkəz  sahə 

olmaqla, müxtəlif bəzək ünsürlərindən, çox vaxt isə əlavə bəndləyici hissələrindən 

ibarət  düzəldilirdi.  Zinətin  növündən asılı olaraq  məmulatın  ümumi özülü,  yaxud 

onun  ayrı-ayrı  bəzək  ünsürləri  iĢlənib  hazırlanarkən  bu  hissələrin  hər  birinin 

məzmununa  uyğun  material  və  nəqĢ  motivi  seçilirdi.  NəqĢ  ünsürünün  istehsal 

tələbinə uyğun olaraq, zinət növləri müvafiq texniki üsullarla düzəldilirdi. 

Zərgərliyin  ən  qədim  və  bəsit  üsullarından  biri  qəlibkarlıq  olmuĢdur. 

Azərbaycanın  müxtəlif  etnoqrafik  bölgələrindəki  məhəlli  zərgərlik  mərkəzlərində 

bu  üsul  "basma",  "basmaqəlib",  "çaxma"  və  ya  "çaxmaqəlib"  adı  ilə  geniĢ 

yayılmıĢdı. 

Qəlibkarlıq texnikasının bir çox ünsürləri zərgərliyin hələ  müstəqil sənət 

növü kimi inkiĢaf etməsindən çox əvvəllər  meydana gəlmiĢdi. Metal məmulatının 

zahiri görkəminin müəyyənləĢməsində tökmə qəliblərin forma və nəqĢ ünsürlərinin 

həlledici rol oynadığı Tunc dövrü sənətkarlarına artıq yaxĢı məlum idi. Dərin tarixi 

kökləri  olan  bu  əməli  vərdiĢlər  sonralar  zərgərlik  sənətində  qəlibkarlıq  üsulunun 

formalaĢmasında mühüm rol oynamıĢdır. 

Qəlibkarlıq məmulatının naxıĢ - bəzək ünsürləri, adətən, qabarıq formaya 

malik  olması  ilə  səciyyələnir.  Zinət  üzərində  qabarıq  naxıĢ  ünsürləri,  bir  qayda 

olaraq,  qəlib  və  sümbə  vasitəsilə  düzəldilir.  Qəlibkarlıq  naxıĢları  sümbə  və  ya 

sərsümbədə  qabarıq,  çaxma  qəliblərdə  isə  çökək  forma  kəsb  etdiyindən  iĢ 

prosesində bunların hər ikisindən əlaqəli Ģəkildə istifadə edilirdi. 

Qəlibkarlıq  məmulatlarını  hazırlamaq  üçün  ilk  növbədə  müxtəlif  naxıĢ 

çeĢnilərinə  malik  qəliblər  düzəldilirdi.  Bunun  üçün  əvvəlcə  yumĢaq  materialdan 

(mum,  gil,  gəc)  qəlibin  modeli  hazırlanır,  sonra  onun  üzərində  müvafiq  naxıĢ 

ünsürləri  (badam,  buta,  arpa,  qönçə,  çiçək,  ləçək,  gül,  həndəsi  fiqurlar  və  s.) 

iĢlənərək dekorativ Ģəklə salınır, daha sonra tökmə yolu ilə ondan bürünc qəlib əldə 

edilirdi.  Xüsusilə  gümüĢkarlıq  sənətində  geniĢ  tətbiq  olunan  bu  tip  qəliblər,  bir 

qayda  olaraq,  bürüncdən  tökülürdü.  Zinətin  bəzək  ünsürlərinin  təkrarına  yol 

verməmək  və  onun  bədii  tərtibatına  xələl  gətirən  yeknəsəqliyi  aradan  qaldırmaq 

---

 

 

401 

üçün  bir  qayda  olaraq,  məmulatın  ümumi  kompozisiyası  müəyyən  qədər 

dəyiĢdirilir, yaxud ona bəndləyici nəqĢ ünsürləri əlavə edilirdi. 

Çaxmaqəlib  üsulunun  meydana  gəlməsi  texniki  baxımdan  mütərəqqi  hal 

olmaqla,  zərgərlik  sənətinin  inkiĢafında  mühüm  rol  oynamıĢdır.  Əmək 

məhsuldarlığının artmasına imkan verən bu üsulun tətbiqi sayəsində zərgər böyük 

diqqət  və  məharət  tələb  edən  mürəkkəb  əməliyyatları  nisbətən  qısa  müddətdə 

görməklə yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal edirdi [89]. 

Qəlibkarlıq  məmulatının  istehsalı  qızıl  və  ya  gümüĢün  təbəqə  halına 

salınmasından  baĢlanırdı.  Bundan  sonra  müvafiq  qəlib  vasitəsilə  bəzək  ünsürü 

metal lövhə üzərinə köçürülürdü. Bunun üçün də əvvəlcə hər bir məmulat növünün 

texniki tələblərinə müvafiq qatışıq ərinti hazırlanırdı. Ərinti hazırlamaq üçün metal 

qatıĢığı müəyyən nisbətdə doğranıb "buta" adlanan odadavamlı xüsusi qaba yığılır 

və  körüklü  kürə  vasitəsilə  qızdırılırdı.  Ərintinin  yaxĢı  qatıĢmasını  təmin  etmək 

üçün,  bir  qayda  olaraq,  onun  üzərinə  bura  əlavə  olunurdu.  Ərinti  yetiĢib  hazır 

olanda müvafiq formalı qəliblərə tökülürdü. 

Ərinti  zindan  üzərində  döymə  yolu  ilə  tapdanıb  nazik  vərəq  halına 

salınırdı.  Bir  qayda  olaraq  qızıl  isti,  gümüĢ  isə  həm  isti,  həm  də  soyuq  döymə 

üsulları ilə tapdanıb yaymalanırdı. 

Bu  və  ya  digər  zinətin  dekorativ  bəzək  ünsürlərini  əldə  etmək  üçün 

əvvəlcə  tələb  olunan  bəzək  çeĢnisi  müvafiq  qəlibdən  metal  lövhəcik  üzərinə 

köçürülürdü. Bu məqsədlə qızıl və ya gümüĢ lövhə müvafiq qəlib üzərinə qoyulub 

üstünə eyni ölçüdə qurğuĢun təbəqəsi çəkilirdi. Zərgər çəkicinin ehmal zərbələri ilə 

yumĢaq  qurğuĢun  kütləsinin üzərinə döyəclədikcə  metal lövhə qəlibin çökək nəqĢinə 

çökürdü. Beləliklə, qəlib üzərindəki çökək nəqĢ və ya rəsmin qabarıq əksi qızıl, yaxud 

gümüĢ lövhə üzərinə köçürülürdü [90]. Bundan sonra "pəstaha"nın saya hissəsi kəsilib 

nəqĢdən  ayrılırdı.  "Zinət  ülgüsünün  biçilməsi"  adlanan  bu  əməliyyat  baĢa  çatandan 

sonra  məmulatın  bəndləyici  ünsürləri  hazırlanırdı.  Bundan  sonra  zinət  ülgüsü 

taraĢlanaraq  daha  da  dəqiqləĢdirilirdi.  Bu  iĢlər  polad  qələm,  biz,  bıçaq  və  s.  kimi  zərif 

zərgərlik  alətlərinin  köməyi  ilə  görülürdü.  Zinətin  bəzək  dekorunun  daha  da  güclən-

dirilməsinə  xidmət  edən  bütün  bu  iĢlər  baĢa  çatdırılandan  sonra  məmulatın  ümumi 

kompozisiyasını əmələ gətirən hissələr lehimləmə yolu ilə bir-birinə bəndlənirdi [91]. 

Basmaqəlib məmulatı qismən ucuz zinət növü sayıldığından gündəlik geyim və 

məiĢətdə daha çox iĢlənirdi. Təsəkqabağı, cütqabağı, qoza düymə, kəmər (sal toqqa), vəznə,