A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

qələmqabı,  tənbəkiqabı,  qoĢqu  və  minik  ləvazimatına  vurulan  metal  bəzəklər  bu 

qəbildən idi. Bununla yanaĢı, silsilə, çəçik, xirtdəklik, qarabatdaq, qolbağı, sırğa (tana) 

və s. kimi kütləvi səciyyə daĢıyan qadın zinətləri də çox vaxt bu üsul ilə hazırlanırdı 

[92]. 

MənĢə etibarilə qəlibkarlıq texnikasından sonra yaranan şəbəkə üsulu Bakı, ġəki, 

Təbriz,  Qazax,  ġuĢa,  Gəncə  və  Naxçıvan  zərgərliyində  geniĢ  yer  tutmuĢdur  [93]. 

Kəmər (belbağı), boğazaltı, bilərzik, sırğa və s. kimi ən qiymətli və zərif zinətlər bu 

üsulla düzəldilirdi. 

---

 

 

402 

ġəbəkə texnikasında dekorativ mahiyyətli zinət qızıl və gümüĢ tellərdən (sim-

dən)  tərtib  olunurdu.  Böyük  ustalıq  məharəti  və  gərgin  zəhmət  tələb  edən  mürəkkəb 

nəqĢli Ģəbəkə məmulatı, bir qayda olaraq, yüksək əyarlı qızıldan hazırlanırdı. 

ġəbəkə texnikasının ilk istehsal mərhələsini dekorativ telin hazırlanması təĢkil 

edir.  Bunun  üçün  vərəqə  halına  salınmıĢ  qızıl  ilk  növbədə  qayçı  ilə  doğranıb  zolaqlara 

ayrılır,  sonra  onlar  "həddə"  adlanan  polad  alətin  deĢiklərindən  keçirilirdi  [94].  Həddə 

deĢiklərinin  ölçüsü  kimi,  formaları  da  müxtəlif  idi.  DeĢiklərin  hər  birinin  diametri 

müntəzəm  surətdə  daraldığından  qızıl  və  ya  gümüĢ  telləri  onlardan  növbə  ilə 

keçirildikcə  tədricən  nazilir  və  hazırlanacaq  zinətin  Ģəbəkə  ünsürü  üçün  zəruri  olan 

dekorativ  forma  kəsb  edirdi.  Bu  və  ya  digər  Ģəbəkə  ünsürü  eyni  ölçülü  teldən 

düzəldiyindən  həddənin  müvafiq  deĢiklərindən  keçirilmiĢ  bəzək  telləri  forma  və 

quruluĢuna görə ayrıca qruplaĢdırılırdı. 

HəddələnmiĢ tellər üzərində cızma, burma, hörmə üsulu ilə bir sıra əlavə bəzək 

iĢi görülürdü. Bu məqsədlə qruplara ayrılmıĢ tellər əvvəlcə bir-bir zərgər kürəsində 

qızdırılıb yumĢaldılır, sonra burma üsulu ilə onlardan "eĢmə" düzəldilirdi. Bunun üçün 

telin  üzü  tilli  yeyə  ilə  bir  neçə  dəfə  cızılandan  sonra,  xüsusi  zərgər  məngənəsində 

sıxılmaqla, simkeĢ vasitəsilə ehmalca burulub eĢilirdi [95]. 

ġəbəkəçilikdə  zinət  müxtəlif    bəzək  ünsürlərindən  əmələ  gətirildiyindən 

onların hər biri üçün  müvafiq eĢmə növü hazırlanırdı. Bakı zərgərliyində "vov", Naxçı-

vanda  "quĢ  dimdiyi"  adlanan  mikrometrik  ölçü  etibarilə  ən  nazik  və  zərif  tellər  [96] 

("kirdə-biçək"  və  "daraq-biçək")  vasitəsilə  nəqĢ  ünsürlərinin  ara  boĢluqları  dol-

durulurdu.  Ġkinci  qrup  eĢmələr  nisbətən  yoğun  olmaqla  haĢiyə  bəzəyində  iĢlənirdi. 

"HaĢiyə  gəzmələri"  adlanan  bu  qrup  eĢmələr  cızma,  burma  və  ya  hörmə  yolu  ilə 

dekorativ  Ģəkildə  iĢlənəndən  sonra  onlardan  "hörük",  "hörük-buruq",  "çaharqat", 

"zəncirə", "ilan-tac" və s. adlı Ģəbəkə ünsürləri düzəldilirdi. 

Üçüncü və dördüncü qrup eĢmələr zinətin özülü üçün hazırlanırdı. Mikrometrik 

miqyası daha qalın olan özül eĢmələri doğranmazdan öncə cilalanıb nəfis hala gətirilirdi. 

Zinətin növündən asılı olaraq, özül üçün bəzək ünsürlərinin dekorativ tərtibatı hər dəfə 

dəyiĢdirilirdi.  Buna  müvafiq  olaraq,  Ģəbəkəçilik  sənətində  "həyətlik",  "əncamə", 

"divarə", "bəndəm" və s. kimi bir-birindən fərqli dekora malik bəzək ünsürlərindən 

istifadə olunurdu [97]. 

ġəbəkə məmulatının bədii tərtibatı gavərsə, dekorativ mismar və s. ilə tamam-

lanırdı.  ġəbəkə  hissələri  (çərçivəlik,  haşiyə,  həyətlik,  arakəsmə  və  tamamlayıcı  ünsürlər) 

lehimləmə üsulu ilə bir-birinə bənd edilirdi [98]. 

Qarasavad  üsulu  ilə  əsasən  gümüĢ  məmulatı  hazırlanırdı.  GümüĢ  məmulatı 

istehsalı  üzrə  ixtisaslaĢma  nəticəsində  bədii  metal  sənətinin  "gümüĢkarlıq",  yaxud 

"gümüĢbəndlik"  adlanan  müstəqil  sahəsi  yarandıqdan  sonra  bu  texniki  üsul  xüsusilə 

geniĢ  intiĢar  tapmıĢdır.  Qarasavad  texnikası  məmulatın  bədii  təsir  gücünü  və  estetik 

ifadəliliyini  daha  da  artırdığından  o,  bəzən  qızıl  zinətlərdə  də  tətbiq  edilirdi.  Bununla 

belə,  "savad"  adlanan  qara  mina  ilə  ən  çox  gümüĢ  məmulatı  bəzədilirdi.  Çünki  qara 

minanın fonunda iĢlənmiĢ naxıĢ dekoru məhz gümüĢ üzərində daha aydın  və  səlis  rəng 

---

 

 

403 

uyarı  yaradır.  GümüĢ  məmulatının  qabarıq  naxıĢlarının  Ģəffaflığı  ilə  savadın  qara 

rənginin parıltısı cazibədar ahəngdarlıq əmələ gətirir. 

Azərbaycanda  gümüĢkarlığın  baĢlıca  məziyyətini  "savad"ın  həddən  ziyadə 

davamlı  olması  təĢkil  etmiĢdir.  Qarasavad  kütləsinin  tərkibi  gümüĢ,  qurğuĢun,  mis, 

kükürd, potaĢ (qələvi ağ maddə) və duzdan ibarət hazırlanırdı [99]. 

Bilavasitə  savadlama    əməliyyatına  baĢlanılmazdan  əvvəl  gümüĢ  lövhə 

döymə və ya qəlibkarlıq üsulu ilə iĢlənib məmulatın forma və ölçüsünə uyğun Ģəkildə 

biçilirdi.  Sonra  həmin  ülgü  üzərində cızma  və qazıma  yolu ilə  naxıĢ açılırdı.  Zinətin 

ornament  və  rəsmlərinin  fonunu  təĢkil  edən  həmin  naxıĢlar  "savad"  kütləsi  ilə 

doldurulurdu. 

Savad kütləsi iki üsulla: zərgərlikdə sıyıq xəmir yaxması, gümüĢkarlıqda isə 

bilavasitə toz halında məmulatın üzərinə səpilməklə tətbiq olunurdu. Hazır məmulatın 

üzərinə  savad  vurulduqdan  sonra  o,  vam  yanan  kürədə  qızdırılırdı.  Hərarət  nəticəsində 

savad əriyib naxıĢ və ya rəsmi əmələ gətirən oyuq və çökəkləri örtürdü. Daha sonra 

sürtmə  yolu  ilə  zinət  göydaĢ  vasitəsilə  dönə-dönə  cilalanıb  pardaqlanırdı.  ġuĢa 

zərgərləri arasında bu əməliyyat "aynalama" adlanırdı. 

GümüĢkarlıq məmulatı (kəmər, soyuq silahların dəstəyi və qını, boyun və baş