A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
DABBAĞLIQ
Azərbaycanda heyvan dərisindən istifadə çox qədim tarixə malikdir. Hələ daĢ dövründə, ovçuluğun ilk çağlarından etibarən vəhĢi heyvan dərisi insanların məiĢətinə daxil olmuĢdur. Ġbtidai insanlar heyvan dərisindən təbii halda bürüncək, yatacaq və digər bəsit məiĢət ləvazimatı kimi istifadə etmiĢlər. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində külli miqdarda daĢ, sümük və metaldan hazır- lanmıĢ kəsici, qaĢıyıcı, deĢici, hamarlayıcı əmək alətləri aĢkar edilmiĢdir. Universal səciyyə daĢıyan bu alətlərin böyük bir qismi eyni zamanda gön-dəri məmulatı istehsalında da istifadə olunmuĢdur. Dəvəgözü və çaxmaq daĢından düzəldilmiĢ əmək
405 alətlərinin müəyyən tipləri (qaĢov, biz, bıçaq) bilavasitə dəriiĢləmə ilə bağlı olmuĢdur. Mezolit dövründən etibarən bu qəbildən olan daĢ alətlərin iĢlənmə texnikası xeyli təkmilləĢmiĢdi. Ox və kamanın ixtirası sayəsində məhsuldar məĢğuliyyət növünə çevrilən ovçuluq təkcə ərzaq deyil, habelə dəri və göndən ibarət bol xammal ehtiyatı yaradırdı. Neolit dövründən baĢlayaraq əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatının meydana gəlməsi və onun sonrakı inkiĢafı təbii surətdə məhsul bolluğunun artmasına səbəb olmuĢdur. Ərzaq məhsullarının emalı və saxlanılması zərurəti ilə əlaqədar dəri qabların çeĢidi daha da artmıĢdır. Bu dövrdə toxuculuq və dulusçuluğun hələ zəif inkiĢafı da dəriçiliyin tərəqqisinə kömək etmiĢdir. Eneolit dövründə daĢ və sümük alətlərin müxtəlif tiplərinin yaranması məhz dəri- çiliyin inkiĢafı ilə üzvi surətdə bağlı olub, yerli əhalinin təsərrüfat məiĢətində gön-dəri məmulatı istehsalının baĢlıca məĢğuliyyət növlərindən biri olduğunu əks etdirir [104]. Qədim insanlar dərini mexaniki üsullarla (qaşıma, sıyırma, hamarlama, döyəc- ləmə, ütmə, piyləyib yumşaltma və s.) iĢləməklə kifayətlənməyib, onun bəsit aşılama texnikasına da müəyyən qədər yiyələnibmiĢlər. Lakin, dabbağlıq məĢğuliyyətinin müstəqil sənət sahəsinə çevrilməsi Tunc dövrünə təsadüf edir. Bunu Azərbaycanın təsərrüfat həyatının bütün gediĢatı, əkinçilik və maldarlığın intensiv inkiĢafı, ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü olan sənətkarlığın meydana gəlməsini zəruri edən sosial- iqtisadi Ģəraitin özü hazırlamıĢdır. Tunc dövründə Azərbaycanda sakin olan tayfalar arasında sənət istehsalının müxtəlif sahələri meydana çıxmıĢ, əmək alətləri, silah və məiĢət vasitələrinin hazırlanması, heyvan dərilərinin aĢılanması tədricən xüsusi peĢə sahəsinə çevrilmiĢdir [105]. Sinifli cəmiyyət dövründə xammal ehtiyatının bolluğu üzündən gön-dəri məmulatı əhalinin ev məiĢəti və təsərrüfat həyatının bütün sahələrinə dərin nüfuz etmiĢdi. Geyim ehtiyacları, minik və qoĢqu ləvazimatı və s. aĢılanmıĢ gön və dəridən hazırlanırdı. AĢılanmıĢ dəri, habelə nadir yazı ləvazimatı kimi də iĢlənirdi. Məlum olduğu kimi, qədim məxəzlərin müəyyən bir qismi, o cümlədən "Avesta" əsəri sonrakı nəsillərə dəri perqament üzərində gəlib çatmıĢdı. Zaqros dağlarından dəri üzərində yazılmıĢ üç ədəd əlyazması tapılmıĢdır [106]. Atropatendə ellin mədəniyyətinin yayılmasını əks etdirən bu yazı, Ģübhəsiz ki, aĢılanmıĢ dəri üzərində icra oluna bilərdi. Azərbaycanda aĢılanmıĢ dəridən istifadə tarixinin aydınlaĢdırılması məsələsində Qədim Mingəçevirin Tunc dövrü qəbiristanlığından tapılmıĢ çəkmə və ya baĢmağa bənzər gil qablar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin qabların bir qisminin uzunboğaz çəkməyə bənzədilməsi e.ə. II minilliyin sonlarında aĢılanmıĢ dəridən ayaqqabı tikildiyini söyləməyə əsas verir [107]. Orta əsrlərdə Azərbaycanda gön-dəri məmulatının tətbiq sahələri daha da geniĢ- lənmiĢdir. Quyulardan su çıxarmaq, neft və su daĢımaq üçün aĢılanmıĢ dəridən düzəldilmiĢ dol və tuluq ən sərfəli vasitə sayılırdı. Orta əsrlərdə AbĢeron nefti dəvə karvanları vasitəsilə uzaq ölkələrə dəri tuluqlarda daĢınırdı [108]. Bütün bu faktlar gön- dəri məmulatı emalı texnologiyasının, baĢqa sözlə, dəriaĢılama (dabbağlıq) sənətinin
|