A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
GönaĢılama. Adətən, camıĢ gönü tən yarıya bölünərək, sığır gönü isə bütöv halda
aĢılanırdı. Vaxtında duzlanmamıĢ gön aĢılama iĢinə yaramırdı. Ona görə də tədarük zamanı dabbağlar gönün vaxtında duzlanması məsələsinə xüsusi diqqət yetirirdilər. AĢa salınmazdan əvvəl, adətən, gön islağa qoyulub yumĢaldılırdı. Quru gön isti vaxtlarda 2-3 gün, soyuq havalarda isə 5-6 gün, təzə gön isə bir gün islaqda sax- lanılırdı. YumĢalmıĢ gönün hər iki üzü ilk növbədə tük və lət (alsın) qalığından təmizlənirdi. ġəki və ġirvan dabbağları əvvəlcə gönün lətini qaĢıyır, sonra tükünü tökürdülər. ġuĢada isə qabaqca gönün tükü tökülür, sonra ləti qaĢınıb təmizlənirdi. Ənənəvi dabbağlıq sənətində bu əməliyyatlar "ləttökmə" və "tüktökmə" adlanırdı. Gönün ləti vərəçü üzərində "baladəmir" ("lətüzən", "ləskən") adlanan qoĢa dəstəkli kəsici alətlə qaĢınıb təmizlənirdi. Ləttökmə əməliyyatı iki mərhələdə, gönün əhəng məhluluna salınmasından əvvəl və sonra icra olunurdu. ġəki və ġirvan ustaları gönün tükünü əhəng məhlulu, ġuĢa dabbağları isə kəpək vasitəsilə tökürdülər. Əhəng aĢını hazırlamaq üçün hər dəfə əhəng quyusuna 5 pud əhəng, 25- 30 vedrə su tökülürdü. Bu 20 ədəd gönün iĢlənməsinə kifayət edirdi. Xam gön 7-8 gün əhəng məhlulunda qalandan sonra tüklərin dibi boĢalırdı. Tükü kəpək vasitəsilə tökmək üçün gönün lət üzünə bolluca kəpək səpib üzərinə su çiləyirdilər. Bu qayda ilə gön 20 gün kəpəkdə qalıb tüklərin dibi boĢalırdı. Gönün ləti kimi tükü də "vərəçü" (qaĢov ağacı) üzərində "baladəmir"
410 vasitəsilə qaĢınıb tökülürdü. Tüktökmə əməliyyatından sonra mal (gön) su çənində ayaqlana-ayaqlana yuyulub əhəngdən təmizlənirdi. Mal hələ yaĢ ikən ikinci dəfə lət üzünü yenidən baladəmirlə qaĢıyıb təmizləyirdilər. Nəticədə gönün ləti tamamilə çıxır, xalis məğzi qalırdı. Azərbaycanın bir sıra dabbağlıq mərkəzlərində lət və tükdən təmizlənmiĢ gön birbaĢa aĢa qoyulduğu halda, ġuĢada əvvəlcə o duza qoyulur, sonra aĢa salınırdı. Lət və tükdən təmizlənmiĢ gön əvvəlcə cır nar, sonra sarağan aĢına salınırdı. Nar aĢı hazırlamaq üçün 40 kq cır narm üzərinə 5 vedrə su tökülüb tiyanda qaynadılırdı. Narın turĢusu tamam suya çıxandan sora aĢ ağac çənə süzülür və üzərinə 2-3 vedrə soyuq su tökülməklə istisi alınırdı. Gön nar aĢında 3-4 saat fasiləsiz olaraq ayaqla tapdanırdı. Bunun sayəsində nar turĢusunun təsiri gönün məğzinə keçirdi. Dabbağ malı gücdən düĢmüĢ tapdaq aĢında iki gün qalandan sonra nar aĢı təzələnib yenidən tapdanırdı. Daha iki gün keçəndən sonra nar aĢı yenidən bir də təzələnirdi. Beləliklə, ilkin aĢılamadan keçmiĢ mal axar suda yuyulur və axırıncı dəfə astar üzü qaĢovlanıb lət qalıqlarından təmizlənirdi. Sarağan aĢını [120] hazırlamaq üçün 1 pud sarağan yarpağının unu 7 vedrə isti suda qarıĢdırılırdı. Bu 5-6 gönün aĢılanmasına kifayət edirdi. Sarağan aĢını çənə süzüb gönü onun içinə salır və 5-6 saat ərzində ayaqlayıb "tamam eləyirdilər". Sarağanın qələvi təsiri malın məğzinə tamam keçmək üçün tapdalanma əməliyyatından sonra o, iki gün "ölü" aĢda saxlanılırdı. Mal çəndən çıxarılandan sonra sarağanın ərpi yığılıb atılır və aĢın "ölü" suyuna 2 pud xörək duzu qatılırdı. Duzlu suda mal 1 saat ərzində tapdandıqdan sonra çıxarılıb günün altına sərilirdi. Bir qədər təpiyəndən sonra arabir onların üzünə duzlu su çilənirdi. SatıĢ üçün "dəstəçin" edilməzdən əvvəl aĢılanmıĢ malın astar üzü köhnə palaz parçası ilə sürtülüb pardaqlanırdı. CamıĢ gönü sığır gönünə nisbətən qalın olduğundan onlar bir-birindən ayrıca aĢılanırdı. AĢılanmıĢ gönün əsas müĢtərisi baĢmaqçı, çəkməçi, sərrac, qismən isə çarıq- çılar idi. Buna görə aĢılanmıĢ gön məmulatı "altlıq", "astarlıq", "üzlük", "qayıĢlıq" və s. olmaqla müxtəlif növə ayrılırdı. Gönün qalın yeri altlığa, nazik hissələri isə üzlüyə sərf olunurdu. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|